خلاصه
در طول تاریخ، معدنکاری همیشه به عنوان یک فعالیت پرخطر شناخته شده و حوادث جانی و مالی آن جوامع مختلف را متأثر کرده است. حوادث در معدن به دلایل مختلفی اتفاق می‌افتند که ازجمله می‌توان به ناکارآمدی تجهیزات، انفجار، سقوط از دیواره‌ها و کانال‌ها، نشت گازهای سمی و شکسته شدن سدهای معدنی اشاره کرد. هر کدام از این تهدیدات به پیشگیری و اقدامات ایمنی خاص خود نیاز دارند که در ادامه به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنیم.
هوشیار بودن و مراقبت از خود و همکاران مهم‌تر از هر فعالیت حرفه‌ای دیگر در معدن است، زیرا حوادث اغلب در یک چشم به هم زدن اتفاق می‌افتند. اما منظور از هوشیار بودن فقط خودآگاهی کارکنان معدن نیست، بلکه بخش قابل‌توجهی از این هوشیاری به شرکت معدنی و رویکرد مدیریتی آن برمی‌گردد.
محیط‌های معدنی مملو از خطرات بالقوه هستند، تهدیداتی که مخرب‌ترین پارامترشان غافلگیری است. به همین دلیل است که شناسایی و پیش‌بینی عوامل خطر در محل کار جزء فرایندهای اساسی در ایمنی معدن‌اند، حتی واکنش مطلوب به فاجعه‌های معدنی نیز مستلزم برنامه‌ریزی قبلی و سطح آمادگی معدن برای بازخورد است.
فناوری نیز می‌تواند اهرم مناسبی برای حفظ ستون‌های ایمنی در معدن، پیش‌بینی و جلوگیری از بروز حادثه و واکنش مطلوب در صورت اتفاق باشد. راه‌حل‌های نوآورانه مانند سیستم‌های تشخیص مجاورت با خطر و ابزارهای رصد خودکار امکان نظارت ۲۴ ساعته و کاهش خطای انسانی را برای ایجاد فضای امن‌تر در معدن فراهم می‌کنند.
در ادامه به جنبه‌های مختلف امنیت در معدن می‌پردازیم و راهکارهایی برای کاهش و کنترل تهدیدات جانی و مالی ارائه می‌کنیم.
امنیت در معادن
معدن یک صنعت ضروری است که مواد اولیه برای بخش‌های مختلف صنعت و تقویت اقتصاد جهانی را فراهم می‌کند. با این حال، استخراج منابع ارزشمند از پوسته زمین خطراتی را برای کارگران معدنی و جوامع پیرامون سایت‌های معدنی به همراه دارد.
اگرچه آمار دقیقی درباره میزان مرگ و میر حاصل از حوادث معدنی نیست، اما تخمین زده می‌شود که سالانه نزدیک به ۱۲ تا ۱۵ هزار نفر در نقاط مختلف جهان جان خود را به دلیل بروز حادثه‌های معدنی از دست می‌دهند. نکته مهم‌تر این است که نیروی انسانی معدن ۱ درصد از کل نیروی کار در صنایع معدنی را تشکیل می‌دهند، اما میزان مرگ و میر در آن ۸ درصد کل مرگ و میر در محیط کار بوده‌اند.
ریسک‌های اصلی برای امنیت معدن شامل موارد زیرند:
تهدیدات ژئوتکنیک
یکی از مهم‌ترین تهدیدات برای معدنکاران، ناپایداری زیست‌محیطی است. ریزش دیواره‌ها، تونل‌های زیرزمینی و رانش زمین ازجمله خطرات ژئوتکنیک هستند. ساختارهای صخره‌ای ضعیف، حرکات غیرقابل پیش‌بینی زمین و نشت طبیعی گازهای خطرناک به تشدید این تهدیدات کمک می‌کنند.
برای مقابله با این خطرات، شرکت‌های معدنی از شیوه‌های ارزیابی اولیه وضعیت پوسته، استقرار سیستم‌های نظارتی پیشرفته برای بررسی مداوم و سرمایه‌گذاری در توسعه فناوری‌های اعلان خطر هوشمند استفاده می‌کنند.
خطرات مرتبط با نارسایی تنفسی
در عملیات معدنی، بخصوص در معادن زیرزمینی، نیروهای معدن در معرض ذرات و گازهای مضر معلق در هوا قرار دارند. استنشاق گرد و غبار انواع سنگ‌های معدنی، سیلیس و گازهای سمی مانند رادون می‌تواند منجر به بیماری‌های تنفسی مختلفی چون سیلیکوزیس، بیماری سیاه ششی (آنتراکوز) و سرطان ریه شود.
سیستم‌های تهویه دقیق، تجهیزات حفاظت فردی (PPE) و پالایش مستمر سلامت نیروی انسانی جزء فعالیت‌های مهم در پیشگیری از این مشکلات هستند. علاوه بر این، استفاده از فناوری‌های جدید در فیلتراسیون و طراحی بهینه سیستم تهویه نقش مهمی در کاهش خطرات متناظر دارند.
آتش‌سوزی و انفجارهای معدنی
در فعالیت‌های معدنی از ماشین‌آلات سنگین، مواد منفجره و مواد قابل اشتعال استفاده می‌شود که احتمال بروز آتش‌سوزی و انفجارهای ناخواسته در محیط‌های بسته معدنی را تشدید می‌کنند. انباشت گاز متان، تهویه ناکافی و جابه‌جایی نادرست مواد منفجره همگی می‌توانند عامل‌هایی در بروز فاجعه‌های معدنی باشند. اکثر معادن پروتکل‌های ایمنی سختگیرانهای برای آموزش نیروی انسانی، نظارت مستمر بر سطح گاز و اطفاء حریق در نظر می‌گیرند.
چالش‌های مرتبط با سلامت جسمی و روانی
یکی از مهم‌ترین عواملی که باعث بروز حوادث جانی در معادن می‌شود، سرگیجه ناشی از فعالیت بلندمدت در محیط‌های بسته معدنی است. کار در فضای محدود، اغلب در مکان‌های دورافتاده و منزوی، بر سلامت جسمی و روانی معدنچیان تأثیر منفی می‌گذارد.
همچنین، بازه‌های طولانی دور ماندن از خانواده، الگوهای خواب نامنظم و ماهیت فعالیت‌های سخت بدنی شغل معدنکاری باعث ایجاد خستگی مزمن، استرس و افزایش میزان اشتباه و بروز حادثه می‌شوند. بخصوص، کمبود اکسیژن و استرس بالای محیط کار دو عامل اصلی در بروز مشکلات روانی مزمن در بین کارکنان بخش معدن هستند.
فاجعه‌های لجستیک
حمل‌ونقل در سایت‌های صنعتی جزء فعالیت‌های خطرزا در بین تمام صنایع به حساب می‌آیند. در معدن، کارکنان با تجهیزات فوق سنگین کار می‌کنند و حمل‌ونقل سنگ معدن همیشه با فعالیت خودروها و دستگاه‌های حفاری و بارگیری سنگین همراه است. این فعالیت‌ها خود باعث افزایش سطح خطر در مسیرهای دسترسی و لجستیک معدن می‌شوند. به همین دلیل است که بسیاری از معادن بزرگ تمایل بیشتری به خودکارسازی عملیات لجستیک و بهره‌گیری بیشتر از سیستم‌های نظارت هوشمند پیدا کرده‌اند.
راه‌کارهای کلی برای افزایش سطح ایمنی در معدن
بنابر پیش‌بینی‌ها، تا سال ۲۰۵۰ نه‌تنها تقاضا برای مواد مختلف معدنی کاهش نمی‌یابد، بلکه در برخی مواد میزان تقاضا تا ۵۰ درصد نیز افزایش می‌یابد. ازطرفی، قرار است تا ۲۰۵۰ شرکت‌های صنعتی رد کربن خود را به نزدیک صفر برسانند. در این بین، شرکت‌های معدنی بیشتر از همه تحت فشار قرار دارند، چراکه فعالیت‌های آن‌ها بخش قابل‌توجهی از آلودگی زیست‌محیطی را به همراه دارند.
نکته بسیار مهم‌تر اما تأثیر فوق‌العاده بد فاجعه‌های معدنی بر چهره اجتماعی شرکت‌های معدنی است. شکستن یک سد معدنی یا فرونشست یک تونل می‌تواند تا سال‌ها بر برند یک شرکت معدنی سایه بیاندازد و دریافت مجوزات مختلف دولتی و اجتماعی آن را با تأخیر و مانع همراه کند.
در این بخش به بررسی عوامل کلی و پایه در ایجاد امنیت در محیط‌های معدنکاری می‌پردازیم، فعالیت‌هایی که گام‌های ضروری و موثری برای خوش‌بین کردن جوامع، ذینفعان و همکاران حرفه‌ای به مسئولیت‌پذیر بودن یک شرکت معدنی هستند.
آموزش همه‌جانبه نیروی انسانی معدن
اولین و اصلی‌ترین برنامه برای ایمنی هر معدن، برنامه‌ای جامع برای آموزش نیروی انسانی آن برای پیشبرد اهداف ایمنی در محیط کار است. مدیران معدنی باید اطمینان حاصل کنند که کارکنان آموزش‌های لازم برای شناسایی خطر، ارزیابی ریسک و استفاده مناسب از تجهیزات را دریافت کرده‌اند. برای تقویت آگاهی و ترویج فرهنگ متناظر با ایمنی در محل کار، معادن باید دوره‌های تکمیلی منظم و تمرین‌های ایمنی برگزار کنند.
رعایت پروتکل‌های ایمنی در معدن
نکته مهم درباره تعریف و توزیع پروتکل‌های ایمنی در محل کار، تعیین آن‌ها بر اساس استانداردهای ملی و بین‌المللی و اصول تحقیق شده علمی و عملی است. سازمان‌های زیادی چون ICMM.com، OSHA.gov، National Institute of Occupational Safety and Health و MSHA ازجمله سازمان‌ها و بنیادهای قابل ارجاع در زمینه تعیین پروتکل‌های استاندارد برای ایمنی در محیط کار هستند.
تشخیص و گزارش خطر
ایجاد یک رویکرد پیشگیرانه برای تشخیص خطر و اعلان آن برای حفظ یک محیط کار از فجایع بالقوه ضروری است. معدنکاران باید برای شناسایی خطراتی مانند شرایط ناپایدار زمین، نشت گازهای مضر، یا نقص ماشین‌آلات، آموزش دیده باشند و مسیرهای اعلان آسان و سریعی برای گزارش مشکلات مرتبط تعریف شده باشند.
ارتباط موثر
ارتباط موثر در معدن شبیه کانال‌های هوا برای سیستم تهویه آن است. اگر معدنکاران نتوانند در محیط‌های خشن معدن با یکدیگر ارتباط برقرار کنند، هر نوع آگاهی از خطر بسیار محلی (Local) خواهد بود و در اکثر شرایط جمع زیادی از کارکنان غافلگیر می‌شوند. مهم‌تر اینکه ارتباط قابل اتکا مهم‌ترین ابزار برای موفقیت در عملیات نجات پس از بروز فجایع در معادن است.
تجهیزات حفاظت شخصی (PPE)
تهیه و استفاده مناسب از تجهیزات حفاظت شخصی برای محافظت از معدنچیان در برابر خطرات مختلف اساسی است. بر اساس نوع معدن، نوع فعالیت معدنکاری و خطرات بالقوه محیط، کارکنان باید به ابزارهای مختلفی چون کلاه ایمنی، عینک ایمنی، دستکش، ابزارهای تشخیص موقعیت، لباس با قابلیت تشخیص در انواع محیط‌ها، ابزارهای محافظت تنفسی و شنوایی مجهز باشند.
نگهداری و تعمیر منظم تجهیزات
نگهداری و بازرسی منظم ماشین‌آلات، وسایل نقلیه و ابزارهای حفاری عامل مهمی در پیشگیری از بروز حادثه است. کارفرمایان معدن باید برنامه‌ای دقیق برای نگهداری و تعمیر تجهیزات داشته باشند، بخصوص استفاده از ابزارهای تحلیل هوشمندانه و حسگرهای محیطی اهمیت بالایی در پیش‌بینی زمان تعمیر و جایگزینی تجهیزات امری مهم در بهینه‌سازی عملیات نگهداری تجهیزات دارند.
آمادگی برای مواجهه با شرایط بحرانی
آمادگی برای مواجه با شرایط اضطراری مولفه دیگری است که هر معدنی باید پروتکل‌های استاندارد مرتبط با آن را پیگیری و پیاده‌سازی کند. در زمان بروز حادثه استرس بسیار بالا و نیاز به واکنش سریع خود عاملی در بروز حوادث جانبی است. برای جلوگیری از واکنش نامناسب به حوادث، باید برنامه‌های شبیه‌سازی و توجیهی برای کارکنان طراحی شوند.
حمایت از برنامه‌های سلامت روانی کارکنان
محیط‌های معدنی هم از نظر جسمی و هم از نظر روانی فشار قابل‌توجهی را به نیروی انسانی وارد می‌کنند. مدیران معدنی باید با تأمین منابع و حمایت، سلامت روان و رفاه کارگران را در اولویت قرار دهند. این امر ممکن است شامل دسترسی به خدمات مشاوره، برنامه‌های مدیریت استرس یا ارتقاء یک محیط کاری حمایتی باشد که توازون بین کار و زندگی در آنجا پایدار است.
راه‌کارها و پیشنهاداتی بیشتر برای تأمین امنیت معدن
برای افزایش امنیت جانی کارکنان معدن و بالا بردن کارایی عملیات معدنی، علاوه بر بندهای کلی بالا، معادن باید به جزئیات پیشنهادی زیر، و مواردی بیشتر و مکمل، اهمیت دو چندانی بدهند.
تهویه گازهای سمی
از آنجا که بخارهای مضر به طور طبیعی در معادن انتشار می‌یابند، کارگران به صورت پیوسته در معرض استنشاق آن‌ها هستند. علاوه بر این، غلظت بالای برخی از این گازها عامل اصلی در بروز آتش‌سوزی‌های گسترده در سایت‌های معدن است.
سیستم‌های تهویه موثر می‌توانند این گازها را به خوبی از فضای سایت و محل معدنکاران منتقل کنند و اکسیژن را با آن‌ها جایگزین نمایند. اکسیژن بیشتر در محیط باعث رقیق شدن گازها به نسبت قابل قبول و شرایط مطلوب‌تری برای تنفس می‌شود.
همچنین، آگاهی معدنکاران از شرایط اولیه مسمومیت و تشخیص درست آن‌ها باعث می‌شود تهویه نامناسب در مراحل اولیه تشخیص داده شود. برای مثال، قرار گرفتن در معرض مونوکسید کربن برای بازه‌های زمانی کوتاه باعث سردرد و تنگی نفس می‌شود. استفاده از حسگرهای تشخیص گازهای مختلف اهرم قابل اتکاء دیگری در تشیخص به موقع این مشکلات است که پتانسیل تبدیل شدن به فاجعه را دارند.
اجتناب از بلند کردن وزنه‌های سنگین
معدنکاری یک فعالیت بدنی است و در شرکت‌هایی که میزان اتوماسیون عملیات در آن‌ها پایین‌تر است، حجم فعالیت‌های بدنی به مراتب بیشتر است. مشکلات ستون فقرات، ساییده شدن زانوها، آرتروز ناحیه گردن و … از جمله بیماری‌های شایع در بین معدنچیان هستند که می‌توان با آموزش درست و استفاده از تجهیزات مناسب آن‌ها را به حداقل رساند.
آمادگی لازم برای مواجه با دمای نامساعد
دمای بسیار بالا یا پایین محیطی می‌تواند استرس فوق‌العاده شدیدی بر بدن معدنکاران وارد کند. به عنوان نمونه، در معادن طلا، الماس و زغال سنگ دمای هوا تا منفی چند درجه نیز کاهش می‌یابد؛ برعکس، در معادن زیرزمینی دما تا بالای ۵۰ درجه هم می‌رسد. هر دو شرایط وضعیت نامطلوبی برای سلامت نیروی انسانی ایجاد می‌کنند و نقش تهویه و لباس مناسب در این محیط‌ها پررنگ‌تر می‌شود.
علاوه بر این، در چنین محیط‌هایی نباید معدنچیان برای ساعت‌های طولانی به فعالیت حرفه‌ای مشغول باشند، زیرا بدن به سرعت تحلیل می‌رود و آستانه بروز حادثه پایین‌تر می‌آید. نوشیدن آب به میزان کافی همراه با وقفه‌های طولانی بین ساعات کاری تا حد زیادی از استرس حاصل از این محیط‌ها کم می‌کنند.
مدیریت صدا در محیط‌های معدنی
اگر شخصی برای بازه‌ای چند ساعته در محیطی با وجود صداهایی با قدرت ۸۵ دسیبل و بیشتر باشد، امکان صدمه دیدن سیستم شنیداری و عصبی برای او بسیار بالاست. حتی برای ۳۰ دقیقه در معرض صدایی با قدرت بیشتر از ۱۱۰ دسیبل می‌تواند منجر به پارگی پرده گوش شود.
در سایت‌های معدنی به صورت مرتب از مواد انفجاری برای پیشروی در عملیات استخراج استفاده می‌شود و ماشین‌آلات معدنی قدرتمند ارتعاش و نویزهای بسیار شدیدی ایجاد می‌کنند. در نتیجه، باید برای معدنکاران ابزارهای لازم در کنترل صدا و مراقبت از سیستم شنوایی تهیه شود و با نگهداری، تعمیر یا جایگزین کردن مناسب تجهیزات پر سر و صدا از میزان این اختلالات کاست.
آمادگی سایت‌ها برای مواجه با لغزش و سقوط
معدنکاران به صورت مکرر از مکان‌های مرتفع (بیشتر از ۱.۵ متر) تردد می‌کنند و وجود شیفت‌های طولانی و فضای خشن معدن ممکن است باعث خستگی و کاهش توان جسمی آن‌ها شود. همچنین، هنگام حرکت بر روی مایعات، گل یا سنگ‌های سست امکان آسیب دیدگی بالا می‌رود.
استفاده از کفش‌ها و لباس استاندارد نقش مهمی در کاهش صدمات ناشی از این تحرکات روزانه دارد. در سال‌های اخیر سرمایه‌گذاری خوبی روی کفش و لباس مناسب برای معدن شده و تولیدات قابل اتکایی وارد بازار شده‌اند. همچنین، در بسیاری از معادن از نردبان‌های اختصاصی و سبک برای حرکت در کانال‌ها و دیواره‌های معدن استفاده می‌شود.
پرکردن یا مسدود کردن شفت‌های قدیمی
شفت‌های از رده خارج شده‌ای که هنوز تعیین تکلیف نشده‌اند، پتانسیل بالایی در ایجاد تهدید برای کارکنان دارند. معادن باید به صورت مرتبط از وضعیت شفت‌ها گزارش تهیه و انواع بلااستفاده را پر یا مسدود کنند. ایمن‌سازی شفت‌ها به منزله دسترسی بهتر به بخش‌های مختلف در زمان بروز حادثه و کاهش گازها با منشأ نامشخص نیز هست.
آگاهی از وضعیت انبار مهمات و خنثی‌سازی انواع جامانده از عملیات انفجار
انبار مهمات مورد نیاز برای انجام انفجارها در زمان حفاری همیشه در نزدیکی‌های سایت معدنی قرار می‌گیرد. به همین دلیل، باید مدیریت و نظارت درستی بر وضعیت این انبارها شود و گزارش‌های آن با وسواس بیشتری بررسی شوند. علاوه بر این، باید رویکردی استاندارد در زمینه اطمینان از عمل کردن همه مهمات در عملیات انفجار پیگیری شود.
تجهیزات اطفاء حریق باید در تمام مناطق با امکان خطر توزیع شوند؛ حسگرهای مرتبط نیز می‌توانند نقش مهمی در آگاهی‌رسانی به‌موقع از بروز حادثه در بخش‌های معدن ایفا کنند. مهم‌تر اینکه نیروی انسانی باید برای مواجه با چنین شرایطی آموزش دیده باشد و بتواند از تجهیزات اطفاء حریق به درستی استفاده کند.
ایمنی در جریان‌های الکتریکی
تأمین انرژی الکتریکی در معدن شبیه خون‌رسانی به رگ‌های بدن است. تقریبا تمام فعالیت‌های معدنی به جریان الکتریسیته نیاز دارند و به همین دلیل است که باید تمهیداتی مرتبط و اختصاصی برای ایمن‌سازی شیوه‌های بهره‌گیری از جریان الکتریسیته اتخاذ شوند. برای مثال، در محیط‌ها با رطوبت بالا باید از کابل‌های متفاوت نسبت به انواع با کاربردی در مناطق داغ استفاده شوند.
جمع‌بندی
کار در محیط‌های معدنی همیشه با ریسک بالا همراه بوده و معدنکاران چه در حین کار و چه در زمان فراغت از آن با ریسک‌های جسمی و روانی مواجه‌اند. به همین دلیل است که ایمنی در محیط‌های معدنی نقش بسزایی پیدا کرده است و اکثر شرکت‌های معدنی پروتکل‌های سختگیرانهای برای تأمین امنیت جانی کارکنان را دنبال می‌کنند.
در کانون تمام فعالیت‌هایی که به نوعی با ایمن‌سازی عملیات معدنی همراه هستند، آموزش نیروی انسانی بالاترین جایگاه را دارد. اگر تمام فناوری‌های مرتبط با بهداشت و ایمنی محیط را به کار گیرید، عدم وجود دانش لازم برای بهره‌گیری از آن‌ها به منزله شکست معدن در تأمین امنیت جانی و مالی شرکت است.
در نهایت، اکنون رقابت بین شرکت‌های معدنی دیگر فقط معطوف به قدرت تولید و دسترسی به مواد خام نیست، بلکه چهره اجتماعی برند هر شرکت نقشی پررنگ‌تر را در جذابیت آن و دریافت مجوزهای اجتماعی بازی می‌کند.
سوالات متداول
چرا محیط‌های معدنی به عنوان محیط‌های پرخطر شناخته می‌شوند؟
محیط‌های معدنی به دلیل وجود تهدیدات ژئوتکنیک، نشت گازهای سمی، ریزش دیواره‌ها، و استفاده از مواد منفجره و ماشین‌آلات سنگین، به عنوان محیط‌های پرخطر شناخته می‌شوند. این عوامل خطرات جسمی و جانی زیادی برای معدنکاران ایجاد می‌کنند.
چه اقدامات ایمنی برای کاهش خطرات تنفسی در معادن انجام می‌شود؟
استفاده از سیستم‌های تهویه دقیق، تجهیزات حفاظت شخصی (PPE) مانند ماسک‌های تنفسی، و فیلتراسیون هوا از مهم‌ترین اقدامات برای کاهش خطرات تنفسی در معادن هستند. این اقدامات کمک می‌کنند تا معدنکاران در معرض گرد و غبار و گازهای سمی کمتری قرار بگیرند.
چگونه می‌توان از انفجارهای زیرزمینی در معادن پیشگیری کرد؟
برای پیشگیری از انفجارهای زیرزمینی، معادن باید سیستم‌های تهویه مؤثری داشته باشند، از تجمع گاز متان جلوگیری کنند، مواد منفجره به‌درستی جابجا شوند، و پرسنل آموزش لازم برای مواجهه با خطرات انفجار و آتش‌سوزی را دریافت کنند.
