خلاصه
معدنکاری در مقیاس بزرگ و کوچک منبع اصلی درآمدزایی میلیون‌ها نفر در مناطق مختلف جهان بوده است؛ حرفه‌ای سنتی که قرن‌هاست در جوامع بشری وجود داشته است. علیرغم مشارکت قابل‌توجه زنان در استخراج منابع و مواد خام باارزش، آن‌ها غالبا با محرومیت در شغل‌های مختلف معدن مواجه بوده‌اند. به‌ویژه، حضور محدود زنان عملکرد معدن و توسعه پایدار آن بسیار تأثیرگذار بوده است.
در فعالیت‌های معدنکاری با مقیاس کوچک، زنان نزدیک به ۳۰ درصد از نیروی کار را تشکیل می‌دهند. با این حال، وقتی مقیاس فعالیت‌ها بزرگتر می‌شود، بخصوصا در مگا سایت‌های معدنی، نقش زنان بسیار کم‌رنگ‌تر بوده و مشارکت آن‌ها به کمتر از ۱۰ درصد می‌رسد. حتی در بسیاری از کشورها فعالیت زنان در حرفه‌های خاص معدنی، بخصوص در سایت‌های زیرزمینی، منع قانونی دارد.
با این حال و با توسعه فناوری‌های دیجیتال، بخصوص در امر تأمین امنیت جانی برای کارکنان معدن و امکان فعالیت از راه‌دور، اکنون شرایط بسیار بهتری برای حضور زنان در بخش معدن فراهم شده و شرکت‌های معدنی فرصت خوبی برای استفاده از نیروی ماهر و خلاقیت این ۵۰ درصد بالقوه نیروی کار دارند.
نگاهی به صنعت معدن امروز
بر اساس طبقه‌بندی تعریف شده توسط سازمان ملل (گروه International Standard Industrial Classification of all economic activities) فعالیت‌های مرتبط با استخراج بر اساس نوع ماده معدنی به گروه‌های مختلف تقسیم شده‌اند. برای مثال، استخراج نفت و گاز و مشابه آن‌ها در کلاس ۰۵ و ۰۶ دسته‌بندی شده‌اند؛ در حالی که سنگ معدن، مانند سنگ آهن، در کلاس ۰۷ و ۰۸ قرار گرفته است.
صنعت معدن همیشه اهرمی در توسعه اقتصادی بوده و عملیات آن جایگاه ویژه‌ای در انقلاب‌های صنعتی دارند. برای مثال، زغال سنگ جزء اولین منابع تأمین انرژی و اصلی‌ترین عنصر در شکل‌گیری اولین انقلاب صنعتی بشر بوده است.
از سال ۲۰۰۰ جایگاه معدن حتی بنیادی‌تر شده و تولیدات آن رشد بیشتری داشته‌اند. به‌ویژه، استخراج مواد معدنی مورد استفاده در عملیات انقلاب صنعتی ۴.۰ رشد نمایی را تجربه کرده و استخراج موادی چون لیتیوم و کبالت در ۱۰ سال اخیر فراتر از هر پیش‌بینی در اوایل قرن ۲۱ام ثبت شده است.
در سال ۲۰۱۹ حجم تولید بخش معدن به حدود ۱۸ میلیارد تن رسید. در این تولید، سهم آسیا ۵۹ درصد از کل تولید بود. چین نیز بزرگترین مصرف کننده مواد معدنی، بخصوص در انواعی چون سنگ آهن و مواد معدنی صنعتی نام گرفت.
به‌ویژه، مواد معدنی سهم شاخصی در توسعه کشورهای مختلف داشته‌اند. برای نمونه، در سال ۲۰۱۷ نزدیک به ۱۰.۸ درصد از GDP کشور چین مربوط به مواد معدنی بوده است (یعنی سهم این مواد در تولیدات چین)؛ در کشور زامبیا این عدد بیشتر از ۱۲.۵ درصد بوده است. از آنجا که مواد معدنی در نقاط دوردست یافت می‌شوند، نقش این صنعت در توسعه مناطق کم‌جمعیت، روستایی و کمتر توسعه‌یافته بسیار پررنگ‌تر است.
مشاغل معدنکاری
برطبق اعلام نظام استاندارد بین‌المللی طبقه‌بندی مشاغل یا ISCO، مشاغل اصلی در صنعت معدن شامل انجام وظایف اساسی زیر هستند:
- استخراج سنگ معدن، زغال سنگ و سایر مواد معدنی از معادن زیرزمینی یا روباز
- استخراج انواع سنگ‌های تزئینی و صنعتی مانند گرانیت، سنگ آهک و دیگر تخته سنگ‌های مورد استفاده در صنایع
- تنظیم و کار با ماشین‌های مورد استفاده در عملیات مختلف معدنی مانند حفر تونل و کانال‌های دسترسی، انفجار، خاک‌برداری و ایجاد دیواره‌ها
- برش، انطباق و نصب پایه‌ها، ستون‌ها، قوس‌های چوبی و فولادی برای حمایت از دیوارها و سقف‌های معدن
- جمع‌آوری نمونه از سنگ‌های معدن و تجزیه و تحلیل آن‌ها در آزمایشگاه
- استخراج گچ، خاک رس، شن یا ماسه از چاله‌های روباز
- انجام وظایف مرتبط با مراحل مختلف اکتشاف، استخراج و انتقال
- نظارت بر فعالیت سایر کارگران معدن
بر اساس آمار این نهاد، تا سال ۲۰۲۰ نزدیک به ۲۱.۵ میلیون نفر در سراسر جهان به صورت مستقیم در فعالیت‌های معدنکاری اشتغال داشته‌اند. از این میان، ۱۸.۳ میلیون نفر مرد و ۳.۱ میلیون نفر زن (یعنی ۱۴.۴ درصد) بوده‌اند. اگرچه عملیات معدنکاری در طول زمان بسیار پیشرفت کرده‌اند و تعداد کارکنان نیز افزایش یافته‌اند، اما حضور زنان در این صنعت همچنان بسیار کم‌رنگ‌تر از نقش مردان در صنعت معدنکاری است.
بر اساس گزارش جدید بانک جهانی، شرکت‌های معدنی به‌طور میانگین تنها ۱۰ درصد کارکنان خود را از بین زنان انتخاب می‌کنند. برعکس شرکت‌های بزرگتر، که سطح اتوماسیون بالاتری دارند، معادن کوچک به‌شدت وابسته به نیروی انسانی‌اند و اکثر نیروهای آن‌ها از بین مردان انتخاب می‌شوند (با این حال این شرکت‌های کوچک‌اند که زنان بیشتری استخدام می‌کنند). مهم‌تر اینکه درآمد کارکنان معدن در سراسر جهان به طور مستقیم بر معیشت ۱۴۵ میلیون نفر تأثیر می‌گذارد.
زنان در صنعت معدنکاری
از اوایل دوران مدرن در توسعه فعالیت‌های بشر، زنان به‌طور گسترده در مناطق مختلف جهان در امر استخراج از معادن نقش داشته‌اند. با این حال، با صنعتی شدن و مکانیزه شدن صنعت معدنکاری در پایان قرن هجدهم میلادی، نقش زنان در معادن کم‌رنگ‌تر از پیش شد. این محرومیت تا حدود زیادی به دلیل ظهور مدل‌های اجتماعی از نقش نان‌آور بودن مرد و قوانین مختلفی بود که برای حمایت از زنان و کودکان طراحی شده بودند (بخصوص به این دلیل که اکثر معادن در آن زمان زیرزمینی بودند و شرایط کاری سختی داشتند).
در ادامه مسیر تحول صنعتی، باورهای اجتماعی و مذهبی نیز بر توزیع کار بین زنان و مردان تأثیر گذاشتند. از لحاظ تاریخی، معدنکاری نماینده چهره خشن از فعالیت‌های صنعتی بود که بیشتر به مردان منتسب می‌شد. آن‌ها باید برای رویارویی با انواع خطرها آماده بودند و زنده ماندن در شرایط سخت جزء چالش‌های محیط کار و همیشگی برای معدنکاران بود.
اما در اواسط قرن ۲۰ام بود که تمام صنایع به نکته‌ای مشترک در توسعه بخش‌های مختلف از فعالیت‌های صنعتی خود رسیدند، اینکه نیروی انسانی و خلاقیت او در انجام وظایف مهم‌ترین مولفه (حتی مهم‌تر از قدرت بدنی او) برای پیشرفت است. همچنین، در دهه ۴۰ میلادی و پس از آن، صنایع با کمبود شدید نیروی انسانی مواجه شدند. بنابراین، زنان کم کم به بخش‌های مختلف صنعت و حتی صنایع خشنی چون معدنکاری راه پیدا کردند.
در برخی از کشورها مانند استرالیا و کانادا اتحادیه‌هایی برای حمایت از زنان در صنایع شکل گرفت. چنانکه در برخی از این کشورها سهم زنان در صنعت معدنکاری از ۱ درصد در سال‌های قبل از ۱۹۷۵ به ۱۰ درصد در اوایل ۱۹۸۰ رسید.
جایگاه زنان در معادن بزرگ
برای شرکت‌های بزرگ وضعیت برای حضور زنان بسیار مطلوب‌تر بوده است. بخصوص با شروع فصل‌های تحول اقتصادی، اجتماعی و انرژی، استفاده از زنان در پست‌های مهمی چون مدیریت بخش‌های مختلف معدن و حضور در هیئت مدیره پررنگ‌تر شد.
بنابر گزارش PricewaterhouseCoopers در سال ۲۰۱۳، ۵ درصد از کل صندلی‌ها در هیئت‌های مدیره بخش معدن به زنان تعلق داشته است. جالب اینکه تنها پس از ۶ سال، این سهم در سال ۲۰۱۹ به بیشتر از ۲۱ درصد رسید. به‌ویژه، در بین ۴۰ شرکت بزرگ معدنی جهان ۱۱ درصد از مدیران عامل شرکت‌ها زن هستند.
در نتیجه، اگرچه در بخش‌های مرتبط با فعالیت‌های سنگین در معدنکاری سهم زنان همچنان کم است، در بخش‌های اداری و مدیریتی نقش آن‌ها به شکل امیدوارکننده‌ای پر رنگ شده است. تصویر زیر نمایی از پیشرفت جایگاه زنان در بخش‌های مختلف و پتانسیل موجود برای حضور در فعالیت‌های دیگر است (داده‌ها مرتبط با کشور کانادا هستند).
این آمارها مربوط به سال ۲۰۱۸ هستند و از آن زمان تا کنون وضعیت بهتر هم شده است؛ با این حال، وضعیت در توزیع فعالیت‌ها کم و بیش شبیه داده‌های همین تصویر است. به عبارتی، نقش زنان در حوزه مدیریت و مهندسی عملیات معدنی و استفاده از تجهیزات دیجیتال افزایش یافته، اما در فعالیت‌های جسمی آن‌ها همچنان در اقلیت به سر می‌برند.
چرا معادن زنان کمتری را استخدام می‌کنند؟
بنا بر تحقیقی که در سال ۲۰۱۵ انجام شد، عوامل زیر نقش اصلی در نرخ پایین استخدام زنان در معادن ایفا می‌کنند:
- زنان مسئولیت‌های خانوادگی بیشتری نسبت به مردان دارند.
- فرهنگ‌های بومی و قراردادهای اجتماعی در نقاط مختلف جهان مانع از حضور پر رنگ زنان در صنایع سنگینی چون معدنکاری می‌شوند.
- مردان تسلط بیشتری بر صنعت دارند.
- تعداد زنان با تجربه مدیریتی یا اجرایی در صنعت معدنکاری کمتر از مردان است.
- زنان الگوهای زیادی در صنعت معدن ندارند تا از آن‌ها تقلید کنند.
- میزان مرخصی مورد نیاز برای زنان بسیار بیشتر از مردان است؛ برای مثال، زنان وقتی باردار می‌شوند به هفته‌های مرخصی بیشتری نیاز دارند.
- فقدان سیاست و برنامه مسنجم از جانب شرکت‌ها برای استفاده از نیروی زن در صنایع معدنی.
- عدم وجود دوره‌های اختصاصی برای زنان.
- فقدان راه‌حل‌های کاری انعطاف‌پذیر.
- عدم وجود استراتژی مدیریتی برای جذب نخبگان و تحصیل کرده‌های زن در رشته‌های مختلف برای فعالیت در بخش‌های مختلف معدنکاری.
- حضور تعداد بسیار بیشتر مردان در کرسی‌های هیئت مدیره در شرکت‌های معدنی.
- ناکافی بودن قوانین کار برای حمایت از حضور زنان در صنعت معدنکاری.
عواملی که باعث بهبود وضعیت اشتغال زنان در معادن شده‌اند
- افزایش حرکت‌های اجتماعی برای مشارکت بیشتر زنان در فعالیت‌های صنعتی در نقاط مختلف جهان و پذیرش آن از جانب مردان.
- افزایش سطح سواد جمعی، بخصوص در ایران که عملکرد خوبی در سودآموزی و ارتقاء آمار مرتبط با آن داشته است.
- نیاز معادن به استفاده از نیروی انسانی با انگیزه و ماهر هم‌زمان با افزایش تقاضا برای محصولات آن.
- توسعه فناوری و تحول دیجیتال در بخش‌های مختلف معدن که خود باعث ورود اقشار تحصیل‌کرده بیشتر به معادن شد.
چالش‌ها و فرصت‌هایی برای بهبود جایگاه زنان در صنعت معدن
با نگاهی به آمار مرتبط با فعالیت‌های صنعتی کشورهای مختلف می‌توان به پارامترهایی رسید که رشد صنعتی کشورهای پیش رو را تضمین کرده‌اند تا از پتانسیل‌های موجود در آن به نفع ارتقاء جایگاه اقتصادی، سیاسی و تاریخی آن کشور بهترین بهره گرفته شود. در ادامه به چالش‌ها و فرصت‌هایی می‌پردازیم که تشخیص و بهره‌گیری از آن‌ها می‌تواند نقشی حیاتی در بهبود جایگاه زنان در صنعت معدن داشته باشد، و به طبع آن بهبود جایگاه صنعت معدنکاری ایران در جهان بیانجامد.
نقش دولت‌ها
دولت‌ها جایگاه ویژه‌ای در ایجاد اشتغال مستمر، مولد و شایسته برای همه زنان و مردان جامعه دارند. در حالی که سیاست‌ها و اقدامات دولت برای مشاغل در کشورها و مناطق متفاوت است، اما زمانی موثرتر خواهد بود که با مشارکت کارفرمایان و اتحادیه‌های کارگری تدوین و اجرا شوند. برخی از اقدامات دولت برای حضور موثرتر زنان در حوزه معدن شامل موارد زیرند:
- تغییر قوانین اجتماعی و رویه‌های فرهنگی که باعث محدود شدن فعالیت زنان در فعالیت‌هایی چون معدنکاری می‌شوند. بخصوص، باید فضایی ایمن برای حضور زنان ایجاد و قوانینی برای مقابله با خشونت علیه زنان در محیط‌های کار اتخاذ گردد.
- تصویب و اجرای قوانین و سیاست‌ها برای ارتقاء فرصت‌ها برای حضور زنان در فعالیت‌های صنعتی و ارائه پاداش‌های برابر برای تفکرات نوآورانه، حمایت از مرخصی‌های دوره زایمان و انواع مرتبط.
- تلاش برای رسمی‌سازی نحوه حضور کارگران در انواع فعالیت‌های معدنی و شفاف‌سازی فعالیت‌های استخدام نیروی انسانی برای ایجاد یک بازار کار پایدار.
شرکت‌های بزرگ معدنی
در بخش معدن، شرکت‌های خصوصی و نیمه‌خصوصی جایگاه شاخصی در توسعه اقتصادی و اشتغال‌زایی دارند. با این حال، در برخی کشورها معادن اکثرا دولتی‌اند، مثلا Codelco یکی از بزرگترین معادن تولیدکننده مس در جهان متعلق به کشور شیلی است. اکثر این شرکت‌ها در مناطق مختلف فعالیت و مگاسایت‌های معدنی را مدیریت می‌کنند. ۴۰ شرکت معدنی بزرگ دنیا نزدیک به ۶۰۰ میلیارد دلار در سال درآمد دارند و فرصت‌های شغلی آن‌ها جایگاه خاصی در اشتغال‌زایی کشورها دارند. برخی از فعالیت‌هایی که این شرکت‌های بزرگ می‌توانند در بهبود نقش زنان در معدن اتخاذ کنند عبارتند از:
- به‌طور پیوسته جلسات مشاوره با سازمان‌های دولتی مانند اداره کار و رفاه اجتماعی برگزار کنند و برنامه‌های اشتغال خود را با سیاست‌های توسعه اجتماعی ملی هماهنگ نگه دارند.
- استفاده از فناوری‌هایی که به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم باعث ایجاد اشتغال برای زنان و البته بهبود در عملکرد معادن می‌شوند.
- اولویت دادن به اشتغال جوامع بومی و پیرامون سایت‌های معدنی.
- ایجاد ارتباط با شرکت‌های محلی و تشکیل زنجیره‌های تأمین با کمک آن‌ها.
- ایجاد اشتغال پایدار برای کارگران از طریق برنامه‌ریزی فعال و رعایت تعهدات مرتبط با ثبات شغلی و تأمین اجتماعی.
فعالیت‌هایی که به صورت مستقیم بر اشتغال‌زایی زنان تأثیر مثبت دارند:
- پیش‌بینی روندهای آینده، نیازهای مهارتی و فرصت‌ها برای حضور زنان در معادن.
- ایجاد یا تقویت سیاست‌ها با اهداف روشن در تنوع جنسیتی در میان کارکنان معدن.
- گسترش دیدگاه با افزایش زمینه‌های آموزشی.
- نظارت مستمر بر بخش HR سازمان و اطمینان از منصف بودن فرایندهای استخدام نیروی انسانی.
- در نظر گرفتن اهداف یا سهمیه‌های داوطلبانه به‌ویژه در پست‌های فنی و ارشد.
- بازنگری در قوانین مربوط به حقوق کارکنان برای برطرف کردن شکاف‌های بزرگ در دستمزدها.
- ایجاد برنامه‌ها و سیستم‌های کاری برای تعادل در کار و زندگی و انعطاف‌پذیری بیشتر سازمان در بهره‌گیری از کارکنان.
- بازنگری و به‌روز رسانی سیستم‌های ایمنی و بهداشت شغلی و ارزیابی خطرات موجود.
- ایجاد فرصت‌های برابر برای پروژه‌های مدنظر در بازه‌های میان مدت و بلندمدت.
- توسعه عادلانه سیاست‌های ترفیع یا حفظ سمت.
- ایجاد برنامه‌های لازم در بررسی اثربخشی و ارزیابی هیئت مدیره.
تحصیل و آموزش مهارت‌ها
تولید و فعالیت در بخش معدنکاری به دلیل دیجیتالی شدن، اتوماسیون و سایر پیشرفت‌های تکنولوژی دستخوش بروز تغییرات سریعی شده است. کامیون‌ها و لودرهای حمل‌ونقل خودران، خطوط لجستیک با قطارهای سریع‌تر و امکان انتقال مواد در فاصله‌های طولانی، سیستم‌های حفاری خودکار و لودرهای هوشمند در انتقال سنگ معدن به کشتی‌ها ازجمله این تجهیزات تحول‌آفرین بوده‌اند.
اولین معدن کاملا خودکار در Mali و در سال ۲۰۱۹ شروع به‌کار کرده که با کامیون‌های بدون راننده و مته‌های رباتیک فعالیت می‌کند و تا ۳۰ درصد راندمان بیشتری نسبت به معادن سنتی دارد. این پیشرفت‌ها به طور قابل‌توجهی بر تولید ناخالص داخلی، درآمدهای دولت و فرصت‌های شغلی تاثیر گذاشته‌اند.
اما هوشمند شدن بیشتر عملیات باعث حضور پررنگ‌تر زنان در فعالیت‌های معدنی شده است. بخصوص، با ایجاد فرصت‌های بیشتر در دورکاری جامعه بیشتری از زنان می‌توانند در عملیات معدنکاری شرکت کنند و از تحصیلات و مهارت خود برای ارتقاء کارایی بخش صنعت بهره بگیرند.
با این حال، شکاف‌های دیجیتالی و فناوری موجود بین کشورها باعث ایجاد تأخیر در این بهبود جایگاه زنان در فعالیت‌های معدنی می‌شود. همچنین و بر طبق گزارش بنیاد World Wide Web Foundation زنان ۵۰ درصد کمتر از مردان با نوآوری‌ها و فناوری‌های روز و مرتبط با عملیات صنعتی در ارتباط‌اند و به آموزش‌های آن دسترسی کمتری دارند.
علیرغم این شکاف قابل‌توجه، زنان و دختران بیشتری به دنبال کسب دانش و مهارت لازم برای فعالیت در حوزه معدنکاری هستند. بنا بر گزارش یونسکو، ۳۵ درصد از دانش‌آموزان و دانشجویانی که در رشته‌های مرتبط با معدنکاری و فناوری‌های مرتبط با آن تحصیل می‌کنند از بین زنان هستند. با این حال، در برخی از کشورها و مناطق محروم‌تر همچنان درصد حضور زنان در آموزش‌های این بخش بسیار کمتر است و نیاز به مداخله دولت و شرکت‌های معدنی به شدت احساس می‌شود.
در برخی از کشورها، مانند سوئد و دانمارک، شهرداری‌ها وظیفه آموزش نیروی انسانی برای صنایع مختلف را به عهده گرفته‌اند. در کمپ‌های آموزشی اختصاصی و تحت کنترل شهرداری انواع کلاس‌ها برای اقشار و گروه‌های مختلف از مردم برگزار می‌شوند و با سیاست‌گذاری دقیق‌تر امکان اشتغال‌زایی بلافاصله برای آن‌ها فراهم می‌گردد. شهرداری‌ها همچنین کنترل بخش تحصیل مدرسه‌ای و بهداشت خانواده را نیز در اختیار دارند و از این طریق پایش بهتری از نیاز‌ها انجام داده و تصمیم‌گیری‌های هدفمندتری برای هدایت زنان به رگه‌های مختلف صنعت دارند.
جمع‌بندی
زنان همیشه نقشی بنیادی در تحول اجتماعی، اقتصادی و سیاسی داشته‌اند. در فعالیت‌های مختلفی آن‌ها پیشگام در تغییر و نوآوری به نفع بهره‌وری بوده‌اند. معادن با تشخیص این جایگاه و تأثیرگذاری زنان، از چهارچوب سنتی خود خارج و در حال اتخاذ تصمیماتی در پررنگ کردن جایگاه زنان در معدنکاری هستند.
با این حال، درصد مردان به زنان معدنکار همچنان بالاست و بسیاری از فعالیت‌ها در تغییر این وضعیت همچنان در مرحله ارزیابی و برنامه‌ریزی قرار دارند. شاید فناوری بهترین اهرم برای تحریک این فرایند تغییر باشد، جایی که دیجیتالی‌سازی و هوشمندسازی فضای بیشتری برای حضور زنان در معدن تعریف می‌کند.
سوالات متداول
چند میلیون نفر در حوزه معدن کار می‌کنند؟
بنا بر آمار سازمان‌های بین‌المللی نزدیک به ۲۱.۵ میلیون نفر در بخش معدن اشتغال دارند که از این میان ۱۴ درصد زن و مابقی مرد هستند.
بزرگترین معدن جهان متعلق به چه کشوری است؟
بزرگترین معدن جهان Kennecott’s Bingham Canyon Mine است که در کشور آمریکا قرار دارد و روزانه نزدیک به ۴۱۰ هزار تن از آن سنگ معدن و گنگ معدنی استخراج می‌شود. این معدن به قدری بزرگ است که می‌توان آن را از فضا تشخیص داد.
