اهمیت مديريت مصرف آب در صنعت معدن ایران
ازآنجایی‌که اغلب شهرهای ایران جزو مناطق خشک محسوب شده و در سال‌های اخیر با کمبود آب نیز مواجه بوده‌اند، باید مدیریت منابع آبی به بهترین شکل ممکن انجام شود. این دقیقاً همان موضوعی بوده که به درستی در اسناد بالادستی هم در نظر گرفته شده است. اما قبل از هرچیز باید دید که در حال حاضر شرایط به چه نحوی بوده و چه چالش‌هایی پیش‌روی مصرف بهینه آب وجود دارد؟
در این میان صنعت معدن هم یکی از صنایعی است که مصرف آب قابل‌توجهی داشته و نيازمند سياست‌گذاری و انجام اقدامات نظارتی، اجرايی و تقنينی بوده تا شاید با اینکار چالش‌ها و آسيب‌های موجود شناسایی شده و مديريت بهتری برای منابع آبی و پساب‌های تولید شده در این صنعت انجام شود. در این مقاله ابتدا وضعیت مصرف آب در معادن ایران را مورد بررسی قرار داده و سپس به بررسی چالش‌های موجود پرداخته‌ایم تا از این طریق بتوانیم شرایط موجود را بررسی و بهترین راهکار را در نظر بگیریم.
مصرف آب در معادن ایران چگونه است؟
طبق بررسی‌های انجام شده به نظر می‌رسد از ميان فلزات و آلياژهای آهن، فولاد، طلا، مس، آلومينيم، محصولات سيمانی و شن و ماسه، بيشترين مصرف آب مربوط به توليد فلز طلا و پس از آن توليد فلز مس است. در مقابل صنعت شن، ماسه و سيمان كمترين ميزان مصرف آب را به خود اختصاص داده‌‌اند.
با توجه به استانداردهای جهانی و آن طور که آمارها می‌گویند كارخانه‌های توليد مس در بخش تغليظ و حل‌سازی تا حد زيادی توانسته‌اند ميزان مصرف آب را مديريت كرده و عملكرد خود را به استانداردهای جهانی نزديک كنند. اما متأسفانه در مورد بخش استخراج و تولید طلا اوضاع چندان مناسبی وجود ندارد به طوریکه در این بخش مصرف آب در ايران حدود پنج برابر مصرف جهانی است. بنابراین نیاز خواهد بود به سرعت طرح‌های ويژه‌ای در این زمینه تدوين و اجرا شود.
راهکارهای مدیریت منابع آب کدامند؟
به طور كلی دو راهكار عمده و اصلی برای مديريت منابع آب وجود دارد:
- استفاده از آب شور دريا به جایِ آب شيرين یا شيرين‌سازی آب دريا
- استفاده از فرايندهای بازيافت آب در كارخانه‌های صنعتی معدنی مانند استفاده از تيكنرهای آبی و فيلتراسيون
اما برای تعیین بهترین راهکار در جهت مدیریت مصرف آب باید ابتدا طرح‌هایی را در نظر گرفت که در آنها به بررسی و ارزيابی الگوی مصرف آب در بخش معدن و صنايع معدنی پرداخت و سپس بر اساس نتایج و شناسایی چالش‌های موجود دست به اصلاح زد.
مهمترین چالش‌ها در حوزه مصرف آب صنعت معدن چیست؟
اصلاح قيمت آب یکی از مهمترین چالش‌های موجود در صنعت معدن است و در حال حاضر هیچ برنامه مشخصی برای واقعی كردن نرخ آن وجود ندارد. از دیگر چالش‌های موجود در حوزه مدیریت منابع آبی صنعت معدن می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- عدم تعیین اولويت‌های بهره‌برداری از منابع آب در معادن و صنايع معدنی
- مصرف غير بهينه آب برای توليد محصولات معدنی
- پايين بودن نرخ بهره‌وری
- فقدان نگرش اقتصادی به منابع آبی در كشور
- محدوديت منابع مالی برای تأمين آب مورد نياز بخش صنعت و معدن
- فقدان نظام مديريت يكپارچه منابع آبی
- كمبود خدمات و صنايع پشتيبانی بخش آبی
- عدم خوداتكايی مالی و رشد خصلت‌های بنگاه‌داری اقتصادی در نظام مديريتی آب
- آلودگی منابع آب مصرفی در بخش صنعتی به واسطه انواع پساب‌ها و پسماندهای دارای منشأ صنعتی و معدنی
- عدم استفاده مجدد از پساب‌های گوناگون در بخش معدن و صنايع معدنی
- بی‌توجهی به ميزان و نوع مصارف آب در صنايع معدنی از ديدگاه اقتصاد آب
- كمبود و ناهماهنگی در قوانين، ضوابط و روش‌های اجرايی در زمينه‌های مرتبط با آب
- استفاده از مواد شيميايی نامناسب و تخليه آلودگی‌های ناشی از آنها در منابع آب
- نامناسب شدن كيفيت آب آشاميدنی در اثر تغييرات اكولوژيک و زيست‌محيطی و دفع فاضلاب و زباله‌ها و عدم رشد كافی و هماهنگ تجهيزات مرتبط
- چالش تأمين آب سالم برای روستاييان در مراكز جمعيتی كوچک و پراكنده واقع در نزديکی معادن و واحدهای صنعتی و معدنی
- ناكافی بودن الگوهای مصرف مناسب آب و كمبود تأسيسات و زيرساخت‌ها برای مقابله با بحران‌ها در زمان‌های خشكسالی
- كمبود امكانات در زمينه سنجش آلاينده‌ها در مورد منابع آبی
- آلودگی رودخانه‌ها و منابع آب زيرزمينی به ويژه به دليل گسترش صنعتی – معدنی غير اصولی روی سفره‌های آب و عدم بهره‌گيری از فناوری‌های روز به منظور هوشمندسازی مديريت منابع آب در بخش معدن و صنايع معدنی
اگر قرار باشد در خصوص مدیریت منابع آبی صنعت معدن سياست یا برنامه‌ای اتخاذ کرد باید تمام موارد بالا را در نظر گرفت تا بتوان انتظار موفقیت داشت.
جایگاه مدیریت منابع آبی در برنامه ششم توسعه
در برنامه ششم توسعه به مسئله محیط‌زیست و مدیریت منابع آبی توجه ویژه‌ای شده است. به این ترتیب که دولت موظف است طرح‌های مرتبط با مسائل محوری و همچنين مصوبات ستاد فرماندهی اقتصاد مقاومتی را در بودجه ساليانه اعمال كند. در نهایت در 3 ماده این سند می‌توان ردپای نگرانی‌های سیاست‌مداران را در حوزه آب و منابع آبی دید:
- بر اساس ماده 35 اين قانون، دولت مكلف است به منظور مقابله با بحران كم آبی و کاهش اثرات مخرب آن، در جهت تغيير ساختار مصرف آب شركت‌های فولادی، آلياژی و معدنی تلاش کند.
- همچنين ماده 37 اين برنامه دولت را مکلف می‌کند تا تأسيسات و تجهیزات مناسبی را جهت جمع‌آوری، تصفيه، بازچرخانی و مديريت پساب و فاضلاب در شهرها و شهرك‌های صنعتی در نظر بگیرد.
- در ماده 39 هم به دولت اجازه داده شده تا به منظور ارتقای عدالت اجتماعی، افزايش بهره‌وری در مصرف آب و انرژی و هدفمندكردن يارانه‌ها، قيمت آب و حامل‌های انرژی و ساير كالاها و خدمات يارانه‌ای را با رعايت ملاحظاتی به تدريج تا پايان سال 1400 اصلاح نماید.
باتوجه به بحران آب و جایگاه بخش معدن و صنايع معدنی در اقتصاد كشور، باید الگوهای مصرف آب در این صنعت مورد بازنگری جدی قرار بگیرد. در حال حاضر در این زمینه علاوه بر وجود فناوری‌های به‌روز، تجربيات جهانی خوبی نیز وجود دارد که باید از آنها حداکثر بهره را برد. در این مقاله سعی کردیم با ارزیابی شرایط مصرف آب در صنایع معدنی، بیان چالش‌های موجود در راه بهینه‌سازی مدیریت منابع آبی و بررسی رویکرد قانون‌گذار در این حوزه چشم‌انداز بهتری برای درک اهمیت موضوع بدهیم.