سنگ‌آهن دربردارنده مواد معدنی بوده که فلز آهن محصول فرآوری آن است. از تمام منابع سنگ‌آهن استخراجی، ۹۸ درصد آنها به فولاد تبدیل می‌شوند. مجموع فروش بین‌المللی سنگ‌آهن در سال ۲۰۲۱ به عدد ۲۱۷.۶ میلیارد دلار رسید که رشدی ۱۳۲ درصدی از سال ۲۰۱۷ را به‌همراه داشته است. این آمار نشان از قدرت تجاری این ماده معدنی و نیاز روزافزون دنیا به آن دارد.
از سال ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۱، صادرات سنگ‌آهن در حدود ۵۴.۷ درصد افزایش یافته است. در میان تمام کشورهای صادرکننده سنگ‌آهن در دنیا، استرالیا با حدود ۵۳.۶ درصد از کل صادرات بین‌المللی، به ارزش ۱۱۶.۶ میلیارد دلار، در رتبه اول قرار دارد. ایران در سال ۲۰۲۱ بالغ بر ۳۹۷ میلیون دلار سنگ‌آهن به کشورهای دیگر صادر کرده که نسبت به سال ۲۰۲۰، ۱۸۸ درصد رشد داشته و ایران را در جایگاه ۱۸ در میان کشورهای صادرکننده سنگ‌آهن قرار داده است.
تولید سنگ‌آهن در ایران
ایران یکی از ۵ کشور دنیا از نظر غنای مواد معدنی طبیعی است. منابعی چون زینک (رتبه اول جهانی)، سرب (رتبه یازدهم جهانی)، مس، طلا، آلومینیوم و البته آهن، ایران را به یکی از قطب‌های استخراج و صادرات مواد معدنی تبدیل کرده‌اند.
تجهیزات آهنی یافته شده در مناطق مختلف ایران، نشان از قدمت چندهزار ساله استفاده از این فلز در ایران دارد. به‌طور ویژه، تاریخ‌شناسان باور دارند که استخراج سنگ‌آهن و استفاده از آن در تولید تجهیزات جنگی از ۱۲۰۰ سال قبل از میلاد در ایران وجود داشته است.
جایگاه ایران از نظر ذخایر و صادرات سنگ‌آهن
تخمین زده شده است که در ایران، حدود ۲.۷ میلیارد ذخیره سنگ‌آهن وجود دارد. بزرگترین منابع سنگ‌آهن ایران در مناطق جنوبی کشور واقع شده‌اند و دو معدن چادرملو و گل‌گهر فعال‌ترین معادن سنگ‌آهن ایران هستند.
ایران ۱۱امین کشور از نظر میزان استخراج سالانه سنگ‌آهن است. به‌طور میانگین، سالانه در حدود ۳۸ میلیون تن سنگ‌آهن از معادن مختلف سنگ‌آهن در ایران استخراج می‌شود (گزارش سال ۲۰۲۰). با وجود این، ایران رتبه‌های پایین‌تری از نظر صادرات این محصول در دنیا دارد. مهمترین دلیل این عدم‌توازن بین استخراج و صادرات، موضوع تحریم‌ها و عدم‌امکان صادرات به بیشتر کشورهای دنیا است. مهمترین مقصد سنگ‌آهن ایران کشور چین است که بیشتر از ۹۹ درصد سنگ‌آهن صادراتی ایران را خریداری می‌کند.
با وجود تحریم‌های موجود، استخراج مواد معدنی، بخصوص سنگ‌آهن، از معادن ایران افزایش یافته است. بنابر گزارش وزارت صنعت، معدن و تجارت، در بیشتر بخش‌های مرتبط با سنگ‌آهن، ایران نسبت به سال گذشته، در حدود ۲۵ درصد رشد کرده است.
در برنامه افق ۱۴۰۴، جایگاه ویژه‌ای برای صنعت فولادسازی مقرر شده است. رقم ۵۵ میلیون تن تولید فولاد، هم‌ارز است با عدد حدودی ۱۵۰ میلیون تن سنگ‌آهن که باید استخراج شود. بنابراین، کشف منابع سنگ‌آهن و احداث معادن استخراج آن، باید در ۳ سال آینده رشدی چندصد درصدی داشته باشد.
معادن و منابع سنگ‌آهن در ایران
چنانکه عنوان شد، منابع سنگ‌آهن کشف شده در ایران در حدود ۲.۷ میلیارد تن است که بیشتر در شهرهای مرکزی و جنوبی کشور قرار دارند. با وجود این، بررسی‌های اولیه نشان از وجود منابع سنگ‌آهنی دارند که میزان ذخایر سنگ‌آهن در ایران را می‌توانند تا ۶ میلیارد تن هم افزایش دهند.
در ایران، در حدود ۲۰۰ منطقه جغرافیایی وجود دارند که منابع کوچک و بزرگ سنگ‌آهن در آنها یافت می‌شوند. در ادامه، نگاهی خواهیم داشت بر بزرگترین معادن و منابع سنگ‌آهن در ایران که نقشی اساسی در چرخه تولید سنگ‌آهن، آهن خام و فولاد دارند.
معدن گل‌گهر
گل‌گهر یکی از مناطق معدن‌خیز کرمان و در ۵۰ کیلومتری شهرستان سیرجان است. گل‌گهر بر روی نوار مرکز به جنوب قرار دارد که بیشتر منابع سنگ‌آهن ایران در آن واقع شده‌اند. نکته جالب درباره منطقه گل‌گهر، تاریخی از معدن‌کاوی است که این منطقه در خود دارد. معادن و حفاری‌های چندصد سالهای در این منطقه به‌جای مانده که نشان از فعالیت‌های استخراج سنگ‌آهن و دانش متناظر با آن در ایران است. در گل‌گهر معادنِ سنگ‌آهن با قدمت بیشتر از ۹۰۰ سال یافت شده‌اند.
اما سبک نوین معدن‌کاوی و استخراج گسترده از معدن، در فاصله سالهای ۱۳۴۸ تا ۱۳۵۳ شروع و رونق گرفت. در این سال‌ها، شرکت ایرانی باریت با همکاری شرکت ژاپنی ماروبنی امکان‌سنجی‌ها اولیه در نواحی مختلفی از این منطقه را انجام دادند و معدن‌های پراکنده‌ای را جهت استخراج سنگ‌معدن تأسیس کردند.
تقریب زده می‌شود که منابع سنگ‌آهن گل‌گهر بالغ بر ۱.۲ میلیارد تن باشند. این حجم عظیم تنها در مساحتی به طول ۱۰ کیلومتر و عرض ۴ کیلومتر قرار گرفته است. بنابراین، پیش‌بینی می‌شود که در فواصلی با برد چند ده کیلومتری از این معدن، معادن سنگ‌آهن بیشتری موجود باشد که هنوز کشف نشده‌اند.
مجموعه معدن‌های گل‌گهر
معدن گل‌گهر از ۶ معدن زیرمجموعه تشکیل شده است که توسط پیمان‌کاران عمل استخراج از آنها انجام می‌گیرد.
- معدن شماره یک: ذخیره برآورد شده این معدن در حدود ۳۰۰ میلیون تن است که تنها استخراج ۸۵ درصد از آن با توجیه اقتصادی همراه است. این معدن توسط شرکت معدنی و صنعتی گل‌گهر بهره‌برداری می‌شود.
- معدن شماره دو: ذخیره برآورد شده این معدن در حدود ۶۳ میلیون تن است که بالغ بر ۹۰ درصد آن قابل برداشت است. این معدن با مشارکت شرکت‌های گل‌گهر، میدکو و ماهان استخراج می‌شود.
- معدن شماره سه: عظیم‌ترین منابع سنگ‌آهن ایران در مساحت بسیار کمِ محدوده این معدن قرار گرفته‌اند. در معدن، حدود ۶۰۰ میلیون تن سنگ‌آهن برآورد شده که ۲۲۸ میلیون آن قابل استخراج است. شرکت معدنی سنگ‌آهن گهر زمین، مسئولیت استخراج از این معدن را برعهده دارد.
- معدن شماره چهار: برآوردهای اولیه از میزان سنگ‌آهن این معدن، در حدود ۹۰ میلیون تن است که ۹۰ درصد آن نیز قابل استخراج است. شرکت میدکو عملیات بهره‌برداری از این معدن را برعهده گرفته است.
- معدن شماره پنج: این معدن نسبتاً کوچک، بالغ بر ۳۶ میلیون تن سنگ‌آهن دارد که ۲۴ میلیون تن آن قابل برداشت است. شرکت صنایع و معادن ماهان استخراج از این معدن کوچک را برعهده دارد.
- معدن شماره شش: این معدن در حدود ۱۰۰ میلیون تن سنگ‌آهن دارد که بخش عمده آن قابل استخراج است. شرکت معدنی فعال در این معدن، گلفام معدن پرند است.
نکته جالب درباره مجموعه معادن این است که بیشتر معدن‌های زیرمجموعه در کمتر از ۵ سال دیگر کاملاً استخراج شده‌اند و به‌جز معدن‌های یک و سه، سایر معدن‌ها در سالهای آتی وجود نخواهند داشت.
میزان و خصوصیات محصولات
معدن گل‌گهر بزرگترین تولیدکننده کنسانتره و گندله در ایران است. در این معدن سالانه ۱۵ میلیون تن کنسانتره و ۱۰ میلیون تن گندله تولید می‌شوند. استخراج انواع مختلف سنگ‌آهن، هماتیت، مگنتیت و … در این معدن امکان‌پذیر است اما بالاترین درصد موجود به مگنتیت اختصاص دارد.
عیار سنگ‌آهن اکتشافی ۴۵ تا ۶۰ درصد است. همچنین، کنسانتره تولیدی معدن با عیار ۶۷ تا ۶۸ درصد عرضه می‌شود. این شرکت یکی از بزرگترین خطوط فرآوری سنگ‌آهن را در خاورمیانه دارد و هدف آتی آنها توسعه تولید کنسانتره به بیشتر از ۲۰ میلیون تن است. خطوط تولید گندله در فاصله سالهای ۱۳۸۸ تا ۱۳۹۵ افتتاح شدند که بالغ بر ۱۰ میلیون تن ظرفیت تولید دارند.
وضعیت سهام
این شرکت در سال ۱۳۸۳ وارد بازار سهام، تحت نام کگل، شد. تعداد سهام این شرکت ۲۰۰ میلیارد سهم است و ارزش هر سهم در حال حاضر ۱۳۰۰ تومان است. ۱۷ درصد سهام شرکت شناور است و اصلی‌ترین سهامدارن آن عبارتند از:
- شرکت گروه.م. سرمایه‌گذاری امید 38 میلیارد سهم
- شرکت سرمایه‌گذاری توسعه معادن و فلزات 23 میلیارد سهم
- شرکت فولاد مبارکه اصفهان 11 میلیارد سهم
- شرکت توسعه مالی مهرآیندگان 2 میلیارد سهم
- شرکته سرمایه‌گذاری سپه 2 میلیارد سهم
معدن چادرملو
یکی از بزرگترین منابع سنگ‌آهن ایران در منطقه بافق وجود دارد. معدن چادرملو در در ۱۳۱۹ کشف و عملیات امکان‌سنجی آن در سالهای ۱۳۴۲ و ۴۳ شروع شد. نقشه‌های هوایی و ناهنجاری‌های مغناطیسی کشف‌شده نشان از وجود منابع سنگ‌آهن در مساحت‌های بزرگ بود.
شروع استخراج از معدن در سال ۱۳۶۵ و با مشارکت شرکت‌های آلمانی و شرکت ملی فولاد ایران همراه بود. در سالهای بعد، سنگ‌آهن هماتیت، به‌عنوان اصلی‌ترین منبع سنگ‌آهن معدن چادرملو، از منابع معدن استخراج و با روش‌های جداسازی مغناطیسی فرآوری شد.
ویژگی‌ها
موقعیت مکانی معدن چادرملو: ۱۸۰ کیلومتری شهر یزد در کویر مرکزی ایران
میزان سنگ‌آهن پیش‌بینی شده: ۴۰۰ میلیون تن
ذخیره قابل برداشت با توجیه اقتصادی: ۳۲۰ میلیون تن
متوسط عیار سنگ‌آهن: ۵۵.۲ درصد (سنگ‌آهن غالب: هماتیت)
میزان فسفر و گوگرد: کمتر از ۱ درصد
میزان باطله حاصل از هر تن سنگ‌آهن استخراج شده: ۲ تن
در سال ۱۴۰۰، معدن چادرملو در حدود ۱۳.۴ میلیون تن سنگ‌آهن استخراج کرد؛ همراه با این مقدار سنگ‌آهن، ۵۶.۷ میلیون تن باطله معدنی استخراج شده است. این مقدار در حدود ۲ میلیون تن کمتر از سال ۱۳۹۹، با ۱۶.۷ میلیون تن استخراج، است.
این معدن یکی از بزرگترین تولیدکنندگان کنسانتره سنگ‌آهن در خاورمیانه با عیار تقریبی ۶۷ درصد است. سالانه بالغ بر ۱۰ میلیون تن کنسانتره سنگ‌آهن از منابع استخراجی تولید می‌شود. محصولات جانبی شرکت، شمش‌های فولادی است که از کنسانتره‌های تولید معدن حاصل می‌شوند.
در معدن چادرملو سالانه حدود ۴.۳ میلیون تن گندله از کنسانتره سنگ‌آهن تولید می‌شود. این بخش از سیستم فرآوری در معدن چادرملو در سال ۱۳۸۶ به مرحله بهره‌برداری رسید.
وضعیت سهام
سهام این شرکت در سال ۱۳۸۵ در بازار بورس، تحت نام کچاد، عرضه شد. تعداد سهام شرکت ۱۱۹ میلیارد سهم است که در حال حاضر ارزش هر سهم ۱۱۴۰ تومان است. ۱۷ درصد سهام شرکت شناور بوده و مهمترین سهامداران این شرکت عبارتند از:
- شرکت گروه.م. سرمایه‌گذاری امید ۴۷ میلیارد سهم
- شرکت سرمایه‌گذاری توسعه معادن و فلزات 21 میلیارد سهم
- شرکت فولاد مبارکه اصفهان ۱۳ میلیارد سهم
- شرکت سرمایه‌گذاری سپه ۳ میلیارد سهم
- صندوق بازنشستگی کشوری ۲ میلیارد سهام
معدن چغارت
این معدن در شهرستان بافق از استان یزد قرار دارد. منطقه‌ای که معدن چغارت در آن واقع شده است، یکی از غنی‌ترین منابع سنگ‌آهن و سایر مواد معدنی مثل مگنز و فسفات است. در واقع، تقریباً ۳۰ درصد سنگ‌آهن کشف شده کشور در منطقه بافق واقع شده است. مجموع این ذخایر (منطقه بافق) حدود ۱.۷ میلیارد تن سنگ‌آهن بوده که از سال ۱۳۴۰ استخراج از معادن آن شروع شده است.
چغارت یکی از معادن بزرگ منطقه بافق بوده که در شمال‌شرقی این شهر و به فاصله ۱۲ کیلومتر از آن واقع شده است. شرکت سنگ‌آهن مرکزی ایران مسئولیت استخراج و طرح‌های توسعه‌ای معدن چغارت را از سال ۱۳۵۰ بر عهده دارد. شرکت‌های فولادسازی بزرگی چون ذوب‌آهن اصفهان سنگ‌آهن موردنیاز خود را از چغارت تهیه می‌کنند.
ویژگی‌ها
ذخایر شناسایی شده معدن چغارت در حدود ۲۰۰ میلیون تن است که از این مقدار در حدود ۹۰ درصد آن قابل استخراج است. عملیات استخراج معدن، مشابه معادن قبلی، از نوع روباز و به‌صورت پلکانی صورت می‌گیرد.
از مجموع منابع سنگ‌آهن این معدن، ۶۰ درصد آن پرعیار است و مستقیماً به شرکت ذوب‌آهن اصفهان ارسال می‌شود؛ ۴۰درصد مابقی برای پرعیارسازی راهی کارخانه‌های فرآوری شرکت می‌شود. میانگین عیار سنگ‌آهن این معدن بین ۴۴ تا 58 درصد است.
معدن سنگان
معدن سنگ‌آهن سنگان در ۳۰۰ کیلومتری شهر مشهد و ۱۸ کیلومتری شمال‌شرق سنگان در استان خراسان رضوی واقع شده است. این مجموعه معدنی با طول ۲۲ کیلومتر و عرض ۱۰ کیلومتر از چندین معدن فعال تشکیل شده است. بهره‌برداری از این معدن توسط سازمان توسعه و نوسازی صنایع و معادن ایران (ایمیدرو) انجام می‌گیرد.
اکتشافات اولیه در سالهای ۱۳۵۴تا ۱۳۶۰ و توسط شرکت ایرانی باریت و BRGM فرانسه انجام شد. عملیات استخراج از این معدن هم در سالهای ۱۳۶۲ تا ۱۳۶۹ توسط شرکت ملی فولاد ایران آغاز گردید. از جمله نکات بارز این معدن، همکاری با بزرگترین شرکت معدنی دنیا یعنی BHP در سالهای ۱۳۶۹ تا ۱۳۷۲ است.
ویژگی‌ها
میزان منابع سنگ‌آهن در برآوردهای کنونی به حدود یک میلیارد تن می‌رسد که بیشتر آن در ناحیه معدنی غربیِ این مجموعه معدنی قرار دارد. اصلی‌ترین نوع سنگ‌آهن این منطقه مگنتیت با عیار متوسط ۴۷ درصد است. در حال حاضر، سالانه بالغ بر ۱۸.۵ میلیون تن سنگ‌آهن از مجموعه معادن سنگان استخراج به‌عمل می‌آید. میزان کنسانتره سنگ‌آهن معدن سنگان بالغ بر ۱۷.۵ میلیون تن در سال است. همچنین، شرکت سالانه ۱۵ میلیون تن گندله تولید می‌کند.
بزرگترین شرکت ایرانی مشتری این معدن، شرکت فولاد مبارکه اصفهان است که بیشتر از ۳۰ درصد مواد اولیه خود را از معدن سنگان تأمین می‌کند. این شرکت قرار است تا سال ۱۴۰۴ در حدود ۱۳۰ میلیون تن از معادن سنگ‌آهن این منطقه استخراج کند.
سهامداران
سهامدار اصلی این معدن شرکت فولاد مبارکه اصفهان با ۹۹.۹ درصد سهام است. شرکت هنوز وارد بورس نشده است.
سایر معادن
از جمله معادن مطرح دیگر در استخراج سنگ‌آهن می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- معدن سنگ‌آهن ملایر- اراک
- معدن سنگ‌آهن جلال آباد رزند
منابع سنگ‌آهن این معدن در حدود ۱۳۴ میلیون تن تخمین زده شده‌اند. اصلی‌ترین نوع سنگ‌آهن آن مگنتیت با عیار ۳۹ درصد است.
- معدن سنگ‌آهن بیجار
منابع سنگ‌آهن تخمینی این معدن در حدود ۴۰ میلیون تن است که در یک مجموعه از توده‌های معدنی گسترده شده‌اند. عیار سنگ‌آهن این معدن ۴۵ تا ۵۷ درصد است.
جمع‌بندی
بر اساس برآوردها، ایران تا پایان سال ۲۰۲۳ به عدد ۶۰ میلیون از نظر میزان استخراج سنگ‌آهن می‌رسد. با افق پیش‌رو و پیشرفت‌های حاصل در رفع تحریم‌ها، منابع سنگ‌آهن ایران به سطح بهره‌برداری بیشتری خواهند رسید و توسعه همه‌جانبه صنعت معدن نیازی مبرم خواهد بود. با این توصیفات، نیاز به گسترش زیرساخت‌های موردنیاز برای رسیدن به اعداد بزرگتر استخراج و صادرات سنگ‌آهن بیشتر از هر زمانی احساس می‌شود.
باید عنوان کرد که صنعت معدن‌کاوی کشور نیازمند ساختارسازی اصولی، چه از نظر مدیریتی و چارت‌سازمانی و چه از نظر اطلاعات کاوش و جزئیات تولید، برای اطلاع‌رسانی وضعیت مجموعه‌های معدنی است. اطلاعات معادن به جز در چند مورد، چندان در دسترس نیستند و ضد و نقیض‌های زیادی درباره خصوصیات، ظرفیت‌ها و میزان تولید شرکت‌های معدنی وجود دارند.
نکته بارز در اکثر شرکت‌های معدنی ایران، سهم بسیار بالای دولت از معدن و عدم سرمایه‌گذاری شاخص بخش خصوصی در این زمینه است. در ایران، منابع سنگ‌آهن بسیار زیادی هستند که هنوز کشف نشده‌اند و بخش خصوصی می‌تواند سهم بسزایی در کشف و بهره‌برداری از این معادن داشته باشد.
در نهایت، سهام فروخته شده شرکت‌های معدنی در بازار سهام ایران در وضعیت نابسامانی به‌سر می‌برند. چنان به نظر می‌رسد که کنترل خوبی بر گردش سهام و حمایت از آن در بازار بورس وجود ندارد و سهامداران دید روشنی از آینده شرکت‌های معدنی ندارند. در واقع عدم شفافیت در راندمان‌های استخراج، تولید، وضعیت مالی و سایر خصوصیات حرفه‌ای شرکت‌های معدنی، در گوشه گوشه این صنعت به چشم می‌خورد.
کلمات کلیدی:
منابع سنگ‌آهن – منابع سنگ‌آهن ایران – مواد معدنی – سنگ‌آهن – ذخایر سنگ‌آهن – استخراج مواد معدنی – معادن سنگ‌آهن
