اصلیترین شاخصه برای قابل سکونت بودن مناطق مختلف جهان، دسترسی انسان به انواع مختلف منابع طبیعی است. از طرفی، قدرت مانور اقتصادی، سیاسی و منطقهای کشورها به پشتوانه داراییهای طبیعی و بخصوص معدنی وابسته است.
ردهبندی کشورها ازنظر دسترسی به منابع طبیعی شاید مهمترین آنها از منظر اقتصادی و پایهایترین محور در ترسیم آینده کشورها باشد.هرساله وبسایتها و نهادهای زیادی اقدام به انتشار لیستهای مختلف از ردهبندی کشورها برحسب پارامترهای مختلف میکنند.
علاوهبراین، اعدادی که ارائه میشوند اکثراً با درصد بالایی از خطا همراهاند، چراکه تقریب دقیق منابع غیرممکن و کاوشهای جدید نمودارها را دگرگون میکنند. بنابراین، در این مقاله به آخرین بهروزرسانی در ردهبندی کشورهای جهان ازنظر دسترسی آنها به منابع طبیعی میپردازیم.
چگونگی ردهبندی کشورها ازنظر دسترسی به منابع طبیعی
چنانکه در بازارهای مالی و تجاری، افزایش تقاضا و کمبود عرضه هستند که باعث صعود قیمت کالاها میشوند، ارزش منابع طبیعی نیز از کمبود و محدود بودن ذخایر آنها نشأت میگیرد. عامل دیگر، خواص و کارایی نوع ذخیره طبیعی است که بر ارزش مالی آن میافزاید.
در سالهای اخیر و با نفوذ همهجانبه فناوری در صنایع مختلف و روزمرگی انسان، مفهوم ارزش از ریشه تغییر کرده و اصطلاحهای دیجیتال در پس هر قیمتگذاری خودنمایی میکنند. برای مواد معدنی نیز، این تأثیر آنها بر دیجیتالی کردن دنیا و همراهی با تحول محصول فناوری است که ارزشآفرینی میکند.
همزمان با تأکید کشورها بر ارزش ذخایر معدنی خود، در ۲ دهه اخیر نگاه جهانی معطوف تأثیرات بد برداشت بیرویه شده و تلاش برای کاهش این تأثیرات، چالشهای جدیدی در استخراج از ذخایر معدنی تعریف کرده است.
با تمام این تفاسیر، ذخایر معدنی و ارزش واحدهای آنها در بازارهای مالی، اصلیترین عامل در معادله قدرت اقتصادی یک کشور و نوسان شاخصهایی چون تولید ناخالص ملی است. با این توضیح، در ادامه یک ردهبندی جدید از کشورها با بیشترین دسترسی به منابع طبیعی را ارائه میدهیم که دورنمایی از آینده آنها خواهد بود.
۱- روسیه
روسیه بزرگترین کشور جهان است که در حدود ۱۱ درصد از زمینهای کره زمین را در اختیار دارد. از طرفی، بخشهای زیادی از این کشور به دلایل مختلفی چون سرما و آبوهوای غیرقابلسکونت، دستنخورده باقیماندهاند. بنابراین، دور از ذهن نیست که این کشور بیشترین منابع قابلاستخراج جهان و منابع طبیعی را نیز به خود اختصاص دهد.
با داشتن منابعی چون سنگآهن، کروم، نیکل، مس، الماس، طلا، پلاتین، پالادیوم، زغالسنگ، گاز طبیعی، نفت و بسیاری دیگر، روسیه یکی از اصلیترین تأمینکنندگان مواد خام برای کشورهای دیگر است. بخصوص، بزرگترین ذخایر گاز طبیعی جهان در روسیه واقعاند، ازنظر میزان زغالسنگ جزء ۵ کشور اول است و جایگاه ۸ام را ازنظر منابع نفتی به خود اختصاص میدهد.
علاوهبراین، پیشبینی میشود که در حدود ۱۵ درصد از سنگآهن جهان در مناطق مختلف روسیه ذخیره باشند. همچنین، با بهره از وسعت جغرافیایی و جنگلهای گسترده، روسیه تأمینکننده ۲۰ درصد از کل چوب جهان است.
روسیه اصلیترین تأمینکننده اروپا در نفت خام، گاز طبیعی، سوختهای فسیلی جامد و کودهای کشاورزی است. در سال ۲۰۲۰، در حدود ۲۹ درصد از نفت خام وارداتی اروپا از روسیه تأمین شد. روسیه همچنین، ازنظر میزان تولید فولاد در جایگاه سوم قرار دارد. درنهایت، ارزش تخمینی این منابع در حدود ۷۵ هزار میلیارد دلار برآورد شده است.
۲- ایالاتمتحده
با مساحت ۹.۸ میلیون کیلومترمربع، ایالاتمتحده ۳امین کشور وسیع دنیاست و ۱۸ درصد زمینهای آن قابلکشت هستند. این کشور ۳امین تولیدکننده زغالسنگ در جهان است و منابع قابلدسترس آن شامل نفت، گاز طبیعی، اورانیوم، بوکسیت، روی، مس، پتاس و غیره هستند.
بعد از چین، آمریکا بزرگترین تولیدکننده کنسانتره خاکیهای کمیاب است و در حدود ۳۸ هزار تن در سال تولید دارد. با رقم تقریبی ۳۵ میلیارد بشکه، آمریکا در رده ۱۱ام در میان کشورها با ذخایر قابلتوجه نفت خام است.
ارزش منابع طبیعی آمریکا در حدود ۴۵ هزار میلیارد دلار تخمین زده شده است. درصد بالایی از این عدد مرتبط به ذخایر زغالسنگ است که آمریکا بیشترین ذخایر آن را در اختیار دارد. این کشور همچنین، ۴امین تولیدکننده طلا، ۵امین در مس و ۱۰امین در نقره است.
۳- عربستان صعودی
تخمین میشود که عربستان صعودی بیشتر از ۳۰۰ میلیارد بشکه نفت ذخیره منابع طبیعی دارد. علاوهبراین، صنعت معدن کشور در سالهای اخیر پیشرفتهای شاخصی داشته، چراکه اخیراً منابع عظیمی از طلا، فسفات و آلومینیوم در این شبهجزیره کشف شدهاند.
عربستان شاخصترین عضو اوپک است که علاوهبر منابع عظیم نفتی، جایگاه پنجم را در میزان ذخایر گاز طبیعی به خود اختصاص میدهد. ذخیره فسفات این کشور در حدود ۷.۳ میلیارد تن پیشبینیشده که آینده درخشانی برای صنعت استخراج آن را رقم خواهد زد.
با داشتن ۵۳۰۰ سایت معدنی، عربستان بهتازگی شروع به برداشتهای بیشتر از مواد معدنی و کاهش وابستگی به ذخایر نفت و گاز خود کرده است. عدد تخمینی برای ارزش کل منابع طبیعی در این کشور در حدود ۳۴.۴ هزار میلیارد دلار است.
۴- کانادا
کانادا را بیشتر از هر چیز دیگری با ذخایر الماس و پتاس آن از لحاظ منابع طبیعی میشناسند. این کشور سومین ذخایر عظیم الماس دنیا را در خود دارد که سالانه ۱.۵ میلیارد دلار برای آن درآمدزایی میکند. از ۲۶ میلیارد دلار ارزش بازار پتاس، ۳۱ درصد آن به کانادا اختصاص دارد.
این کشور در حدود ۱۷۰ میلیارد بشکه ذخیره نفتی دارد که آن را در رده سوم در این منبع طبیعی قرار میدهد. این عدد برای گاز طبیعی کانادا در حدود ۲۸ میلیارد مترمربع است. همچنین، کانادا خانه ذخایر عظیمی از اورانیوم، روی، نیکل و تیتانیوم است.
در سال ۲۰۲۱، کانادا بیشتر از ۵۷ میلیون تن سنگآهن استخراج کرده که عمده آن به چین صادر شده است. میزان ذخایر سنگآهن کانادا در حدود ۳ درصد کل ذخایر جهانی این ماده معدنی است. همچنین، ۷ درصد از طلای جهان از مبدأ کانادا سرچشمه میگیرد که این کشور را در جایگاه چهارم استخراج طلا قرار میدهد.
در سالهای اخیر، دولت کانادا و بخصوص بخش استخراج معدن آن، هدفگذاریهای کوتاه و بلندمدتی برای ایجاد استراتژیهای استخراج سبز داشتهاند و اکنون، دیجیتالی کردن این حوزه در کانون تصمیمگیریهای ملی است. ارزش تقریبی منابع طبیعی کانادا عدد ۳۳ هزار میلیارد دلار است.
۵- ایران
ایران کشوری وسیع با تنوع فراوان در منابع معدنی و نفتی و منابع طبیعی است. تقریباً ۱۲ درصد از کل ذخایر نفت جهان در ایران واقع است. با این عدد، ایران در جایگاه سوم ازنظر ذخایر نفتی و جایگاه دوم ازنظر منابع گازی را به خود اختصاص میدهد.
علاوه بر بخش نفت و گاز، حوزه معدن کشور نیز بسیار جذاب و فعال است. برای مثال، میزان ذخایر سنگآهن ایران در حدود ۳.۳ میلیارد تن است و انتظار میرود با کاوشهای بیشتر، این رقم تا ۴ میلیارد تن هم ارتقاء یابد.
ایران همچنین، ۷ درصد از کل کانیهای معدنی جهان را در خود دارد که عدد تقریبی ۵۵ میلیارد تن ماده معدنی است. زغالسنگ، نیکل، مس، لیتیوم و اورانیوم ازجمله ذخایر مواد معدنی شاخص در کشورند. ارزش منابع طبیعی ایران را در حدود ۲۷ هزار میلیارد دلار برآورد کردهاند.
۶- چین
چین بیشتر از اینکه یک تولیدکننده باشد، بزرگترین مصرفکننده مواد معدنی و نفتی و منابع طبیعی است. برای مثال، تقریباً ۹۰ درصد از کل سنگآهن جهان در چین به فولاد تبدیل میشوند. بااینحال، این کشور خود در جایگاه سوم ازنظر میزان ذخایر سنگآهن قرار دارد.
مواد معدنی شاخص دیگر برای سرزمین وسیع چین، شامل زغالسنگ، بوکسیت، الماس، طلا، سرب و جیوه هستند. چین همچنین، بزرگترین صادرکننده منیزیم در جهان است. ازنظر ذخایر نفتی، چین کمتر از ۱.۵ درصد از کل ذخایر نفتی جهان را در اختیار دارد.
تقریبا ۹۰ درصد از کل ذخایر معدنی چین را زغالسنگ و فلزات کمیاب تشکیل میدهند. چین صادرکننده بزرگ الوارهای چوبی نیز هست و درآمد شاخصی از آن دارد. درنهایت، ارزش تخمینی منابع طبیعی چین در حدود ۲۳ هزار میلیارد دلار است.
۷- برزیل
برزیل یکی از وسیعترین کشورهای آمریکای جنوبی است که جایگاه اول را در استخراج نیوبیوم و تانتالیت دارد. این کشور، رتبه دوم ازنظر میزان ذخایر گرافیت و رتبه سوم در تالک و آلومینیوم را به خود اختصاص داده است.
با عدد تقریبی ۱۶ میلیارد بشکه ذخیره نفتی، برزیل در جایگاه ۱۵ام ازنظر قدرت مانور نفتی قرار دارد. علاوهبراین، ذخایر گاز برزیل آن را در رتبه ۳۳ام قرار میدهند. همچنین، جنگلهای آمازون و درختان آنها یکی از اصلیترین منابع درآمدی برزیل هستند.
اصلیترین ذخایر معدنی کشور برزیل شامل باکسیت، پلاتینیوم، مس، طلا و سنگآهن هستند. در بخش سنگآهن، برای مثال، تقریباً ۲۰ درصد از کل ذخایر جهان در برزیل قرار دارد و به همین دلیل، شرکتهای معدنی بزرگی چون BHP و Vale در آن فعالیتهای گستردهای دارند. ارزش کل منابع طبیعی برزیل نیز در حدود ۲۱.۸ هزار میلیارد دلار است.
۸- استرالیا
استرالیا شبیه یک قاره مستقل با موقعیت جغرافیایی فوقالعاده است. این کشور بزرگترین ذخیره آهن را در خود دارد و تولید سالانه سنگآهن آن در حدود ۹۰۰ میلیون تن است. تقریب زده میشود که در استرالیا حدود ۵۰ میلیارد تن سنگآهن ذخیرهشده است.
علاوه بر سنگآهن، استرالیا حاوی ذخایر قابلتوجهی از باکسیت، طلا، روی، الماس و خاکیهای کمیاب است. با سهم ۲۸ درصد از کل اورانیوم جهان، استرالیا رتبه اول را در دسترسی به این ماده دارد. در تولید باکسیت نیز استرالیا در جایگاه اول قرار دارد.
با داشتن ۱.۱ میلیارد بشکه ذخیره نفتی، استرالیا در جایگاه سی و هشتم این محصول قرار میگیرد. ازنظر ذخایر گازی نیز استرالیا در رده بیست و هفتم جهان است. ارزش کل منابع طبیعی این کشور در حدود ۲۰ هزار میلیارد تقریب زده شده است.
۹- عراق
عراق ازنظر مواد معدنی و نفتی، وضعیتی مشابه با ایران را دارد، هرچند میزان ذخایر آن نسبتاً کمتر است. با ۱۴۵ میلیارد بشکه نفت، این کشور عضو اوپک ۸ درصد از کل ذخایر نفت جهان را در اختیار دارد که ۱۷ درصد از ذخایر خاورمیانه نیز است.
عراق علاوه بر ذخایر عظیم نفتی که در ۵ میدان بزرگ آن استخراج میشوند، ذخایر عظیمی از گوگرد، فسفات و گاز طبیعی دارد که چرخهای اقتصاد آن را به گردش درمیآورند. همچنین، پیشبینی میشود که ذخایر قابلتوجهی از سنگآهن، نیکل، طلا و مس هنوز در عراق کشف نشدهاند.
این کشور از اصلیترین کانونهای تأمین خاک و شن برای کشورهای حوزه خلیجفارس مانند امارات است. درنهایت، منابع طبیعی ارزش تقریبی ۱۵ هزار میلیارد دلار را برای آن به ارمغان میآورند.
۱۰- ونزوئلا
نفت و مشتقات آن در حدود ۹۵ درصد از کل درآمدهای صادراتی ونزوئلا را تشکیل میدهند. درواقع، این کشور آنقدر به قیمت نفت وابسته است که نزولها در قیمت نفت بحرانهای اقتصادی کلان را در این کشور نتیجه میدهند.
این وابستگی، همراه با سیاستهای بینالمللی برای کاهش استفاده از سوختهای فسیلی، منجر به حرکت استراتژیک ونزوئلا به سمت منابع معدنی آن شده است. طلا شاخصترین کانی معدنی است که در سراسر کشور استخراج و به کشورهای دیگر صادر میشود.
علاوه بر طلا و نفت، گاز طبیعی، بوکسیت و سنگآهن دیگر منابع طبیعی هستند که در حجمهای قابلتوجهی در این کشور یافت میشوند. با احتساب این منابع، ارزش کل منابع طبیعی ونزوئلا در حدود ۱۴ هزار میلیارد دلار پیشبینی شده است.
مدیریت ذخایر طبیعی
بر اساس گزارش بانک جهانی، مدیریت نامناسب اصلیترین دلیل در هدر رفت منابع و کاهش دسترسی انسان به آنهاست. مدیریت ذخایر طبیعی به اصولی اشاره دارد که برای همکاری کشورها، رصد و کنترل زنجیرههای تأمین و شیوههای بهینه در برداشت از ذخایر طبیعی طراحی شدهاند.
مدیریت ذخایر طبیعی شامل ۸ اصل اساسی زیر است:
- مشروعیت
- شفافیت
- پاسخگویی
- مشارکت
- انصاف
- یکپارچگی
- قابلیت
- سازگاری
پرداختن به این ۸ اصل در قالب اصول بهرهبرداری ملی و بینالمللی، باعث ایجاد نظامهای هماهنگ در برداشت از ذخایر، انتقال آنها و بهرهبرداری بهینه میشود. همچنین، مدیریت ذخایر طبیعی شامل روشهای عملیاتی زیر است که قالب اصلی تمام فعالیتهای مدیریت منابع را تشکیل میدهند:
- یادگیری از تجربیات: طراحی استراتژیهای تحقیقشده بر اساس منبع، استفاده از فناوری برای کاهش ریسک و تحلیل داده برای بهبود کیفیت اثربخشی عملیات
- تأسیس و استمرار در استفاده از فرایندهای مدیریت پروژه: تلفیق اصول و تئوریهای تحقیقشده در مدیریت با فعالیتهای اجرایی در بخشهایی چون معدن و استخراج نفت
- همکاری در سطوح مختلف: تقسیم دایره همکاری به دایرههای تودرتویی که در آن جوامع اطراف سایتها و میادین در مرکزیترین مساحت قرار دارند؛ سپس، باید توسعه دایرهها به نهادهای دولتی، صنایع داخلی دیگر، کشورهای همسایه و سازمانهای بینالمللی انجام شود
- تفکر محلی، ایدههای سراسری: استفاده از رویکرد پیادهسازی شیوههای مدیریت ذخایر متناسب با محل و ذائقه اجتماعی، اقتصادی و زیستمحیطی آن- توسعه ایدههای محلی به حوزههای گستردهتر و منابع بیشتر
- توسعه یک ساختار مدیریت ریسک: استفاده از اصول قاعدهمند شناخت، بررسی و کنترل ریسک برای کاهش صدمات ممکن به محیطزیست و جوامع اطراف
- بازیافت: سرمایهگذاری حداکثری در بازیافت مواد و کاهش استخراج به نفع آن
- فناوری و علم: استفاده از شیوههای نوین و خودکار در بهرهبرداری از سایتها و میدانها استخراج و بهرهگیری از اصول و افراد علمی در روند برداشت از ذخایر طبیعی
جمعبندی:
منابع طبیعی هر کشور نقش شاخصی در تقویت اقتصاد آن و اعتباربخشی به سیاستهای آتی کشور دارند. اعداد هزارمیلیاردی این مقاله، جدا از قدرتی که ترسیم میکنند، نشان از متناهی بودن این منابع و سررسید نهچندان دور در پایان آنها دارند.
بنابراین، اولین گام در استخراج از منابع مختلف، مدیریت سیستم برداشت و کنترل ریسکهای موجود در این فعالیتهاست. اگر ذخایر طبیعی در قالب اصول توسعه پایدار و با ذهنیت کاهش ریسکهای ESG، کاوش و استخراج شوند، علاوه بر رونق اقتصادی، دسترسی آیندگان به ذخایر را نیز تضمین میکنند.
درنهایت، تنوع معدنی و نفتی ایران بسیار بالاست و آن را در ردههای اول از دسترسی قرار داده است. این تنوع اما باید به نفع توسعه استفاده شود و از موجودیت و پتانسیل کنونی برای ایجاد یک روند پایدار در فعالیت صنایع مختلف، تولید و تأمین فناوری و حضور بینالمللی به کار گرفته شود.
