معدن یک صنعت چند هزار میلیارد دلاری است که در تمام نقاط جهان عملیات فعال دارد. اگر معدنکاری مسئولانه انجام شود، می‌تواند باعث ایجاد تحول‌های مثبت در جوامع، مانند کاهش فقر منطقه‌ای و تحقق اصول توسعه پایدار ملی شود.

شاخص مشارکت معدن (MCI) به تأثیر فعالیت‌های این صنعت در اقتصاد کشورها می‌پردازد و نوعی کمینه‌سازی از این تأثیر است. هدف طراحان این شاخص، ارائه یک ابزار مشترک برای اندازه‌گیری سهم حوزه معدن در بهبود جنبه‌های مختلف اقتصادی منطقه عملیاتی و در سطوح بالاتر، کشور میزبان است.

هدف این مقاله، ارائه یک چهارچوب استاندارد برای علمی و عملی سازی تعریف شاخص‌های این‌چنین در صنایع فلزی و معدنی کشور است. وقتی استانداردهای مشارکت اقتصادی در قالب یک متریک ارائه می‌شوند، خلاصه‌ کردن عملکرد آسان‌تر و امکان تمرکز بیشتری برای بررسی موارد خاص و حاد وجود دارد.

شاخص مشارکت معدن چیست؟

شاخص مشارکت معدن یا MCI، حاصل تحقیق بنیاد بین‌المللی معادن و فلزات (ICMM) است که در امور توسعه پایدار شرکت‌های این صنایع، چالش‌ها و ریسک‌های پیش‌ روی آن‌ها و راه‌حل‌های ممکن، فعالیت می‌کند.

این شاخص یک ستون قابل‌اتکا برای مدیران صنعت معدن است تا با بررسی رتبه‌های بالا ازنظر عدد MCI، سناریوهای رشد این صنعت را دریافت و در جهت بهبود جایگاه منطقه‌ای آن تلاش کنند. محور اصلی در ایجاد این شاخص، تأثیر شرکت‌های معدنی بر اکوسیستم اقتصادی منطقه و کشور میزبان آن‌هاست.

بیشتر از ۴۵ هزار میلیارد دلار از شاخص اقتصادی تولید ناخالص جهانی از کانال ذخایر طبیعی چون نفت و گاز، فلزات و مواد معدنی حاصل می‌شود. این عدد نزدیک به نیمی از مجموع کل GDP جهان است (مجموع GDP جهان در حدود ۹۵ هزار میلیارد دلار است).

بنابراین، جای هیچ شکی نیست که تمام چرخه‌های اقتصادی، صنعتی و فرهنگی جهان به فعالیت حوزه معدن وابسته هستند. علاوه‌براین، هرگونه لغزش از جانب اعضاء این صنعت و تولید غیرمسئولانه، علاوه بر جنبه‌های منفی اقلیمی و اجتماعی، ضربه شدیدی به اقتصاد کشورها وارد می‌کند.

ساختار تعریف شاخص مشارکت معدن

در آخرین ویرایش از این شاخص، ترکیبی از ۴ مقیاس جامع، هرکدام باهدف کمّی سازی جنبه متفاوتی از مشارکت معادن در اقتصاد کشورها، برای تعیین این شاخص استفاده‌شده است. در ادامه، هرکدام از این مقیاس‌های اندازه‌گیری مشارکت را توضیح می‌دهیم.

سهم شرکت‌های فلزی و معدنی از صادرات سال ۲۰۲۰

از این مقیاس برای اندازه‌گیری میزان مشارکت معدن در مقایسه با بخش‌های دیگر استفاده می‌شود. این شاخص بخصوص، مقیاس خوبی برای تشخیص قدرت مانور صنعتی و پیشرفت‌های فناوری محورِ شرکت‌های غیرمعدنی در کشورهای کوچک و درحال‌توسعه است.

به‌طور دقیق‌تر، برای محاسبه این مقیاس، میزان صادرات مواد معدنی فلزی، فلزات مختلف و زغال‌سنگ اندازه‌گیری می‌شود. در ادامه، این میزان با کل صادرات کشور مقایسه و در قالب درصدی از آن گزارش می‌گردد.

سطح کاهش صادرات فلزات و مواد معدنی در بازه زمانی ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۰

هدف از محاسبه این مقیاس، پیگیری نقش صنایع فلزی و معدنی در اقتصاد کشورها است. بازه اخیر ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۰ برای این مقیاس انتخاب‌شده است، زیرا بافاصله ۲ سال، قیمت‌ها تثبیت و حجم صادرات گزارش شده‌اند. به‌ویژه، این بازه بلندمدت، یک پویایی زمانی به شاخص می‌دهد تا تأثیر رویدادهای متنوع در شاخص گنجانده شود.

ارزش تولیدات معدنی به‌عنوان درصدی از تولید ناخالص داخلی در سال ۲۰۲۰

این مقیاس، یک خط‌کش برای مقایسه اندازه بازار معدن در مقایسه با اقتصاد کشور میزبان آن است. توجه کنید که این مقیاس نمایشی از سهم صنایع معدنی در GDP کشور نیست، چراکه هزینه‌ها و میزان سود در محاسبه ارزش تولیدات وارد نشده‌اند.

فروش خالص به‌عنوان درصدی از تولید ناخالص ملی در سال ۲۰۲۰

این مقیاس به میزان هزینه‌ای اشاره دارد که صنعت معدن صرف استخراج در سال ۲۰۲۰ کرده است. به عبارتی، ارزش محصولات تولیدشده با در نظر گرفتن قیمت‌های جهانی در سال ۲۰۲۰، منهای هزینه کل تولید آن‌ها عدد این مقیاس را مشخص می‌کند (به‌عنوان درصدی از GDP کشور).

با این توضیحات، شاخص مشارکت معدن به‌صورت زیر محاسبه می‌شود:

1. کشورها در هر یک از چهار مقیاس بالا، به ترتیب از عملکرد پایین به عملکرد بالا، رتبه‌بندی می‌شوند. کشورهایی که امکان برداشت داده‌های موردنیاز در آن‌ها وجود ندارد، از رتبه‌بندی حذف می‌شوند.
2. رتبه‌بندی صدک کشورها (درصدی) بر اساس شاخص‌ها و با تقسیم رتبه هر کشور بر بالاترین رتبه (چون رتبه‌بندی صعودی است) انجام می‌شود. اعداد نهایی در بازه ۰ تا ۱ خواهند بود.
3. اعداد هر شاخص در ضریب مساوی ۰.۲۵ ضرب می‌شوند؛ درنهایت و پس از جمع‌کردن مقادیر مقیاس‌ها، مجموع ۴ مقیاس در ۱۰۰ ضرب می‌شوند. بخصوص، اگر داده‌ها تنها برای ۳ مقیاس وجود داشته باشند، آنگاه ضریب ۰.۳۳ انتخاب می‌شود. اگر کشوری تنها برای ۱ یا ۲ مقیاس داده‌ در دسترس داشته باشد، عدد شاخص مشارکت معدن آن صفر انتخاب می‌شود.

درنهایت، کشورها را متکی بر منابع می‌خوانیم اگر، بخش فلزات و معدن بیشتر از ۲۰ درصد از ارزش صادرات را به خود اختصاص دهند و مقیاس فروش خالص بخش معدن بیشتر از ۱۰ درصد کل تولید ناخالص ملی آن کشور باشد.

رده‌بندی ۵۰ کشور جهان با بیشترین اتکا به منابع معدنی

جدول زیر آخرین  گزارش از شاخص مشارکت معدن (MCI) است که در سال ۲۰۲۲ انتشاریافته است. ۲۵ کشور اول این جدول، کشورهایی با سطح وابستگی زیاد به حوزه معدن هستند.

رتبه در شاخص MCI	کشور	مقدار شاخص MCI کشور	سهم شرکت‌های فلزی و معدنی از صادرات سال ۲۰۲۰	سطح کاهش صادرات فلزات و مواد معدنی در بازه زمانی ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۰ (درصد تغییر)	ارزش تولیدات معدنی به‌عنوان درصدی از تولید ناخالص داخلی در سال ۲۰۲۰	فروش خالص به‌عنوان درصدی از تولید ناخالص ملی در سال ۲۰۲۰ (درصد از GDP)	رتبه کشور در دوره قبل	میزان تغییر جایگاه کشور ازنظر شاخص MCI
۱	بورکینافاسو	۹۶.۴	۸۶.۴  %	۱۸.۶۶	۱۷.۴۲ %	۱۵.۳۹	۶	۵
۲	مغولستان	۹۶.۰	۹۰.۹ %	۸.۷۵	۲۳.۰۰ %	۲۱.۲۷	۳	۱
۳	لیبریا	۹۵.۲	۶۲.۷ %	۴۰.۷۷	۱۷.۳۴ %	۸.۳۲	۳۰	۲۷
۴	موریتانی	۹۴.۸	۶۵.۶ %	۱۲.۴۶	۲۰.۰۵ %	۱۰.۰۴	۳۲	۲۸
۵	مالی	۹۴.۰	۸۴.۷ %	۱۱.۱۳	۱۵.۱۴ %	۱۶.۰۳	۹	۴
۶	قرقیزستان	۹۳.۸	۶۵.۷ %	۱۱.۳۴	۱۴.۲۲ %	۲۰.۳۹	۷	۱
۷	زامبیا	۹۳.۱	۷۹.۵ %	۶.۵۷	۳۶.۰۲ %	۹.۷۱	۴	۳-
۸	زیمبابوه	۹۲.۴	۵۵.۶ %	۱۵.۶۴	۱۶.۰۸ %	۸.۳۹	۱۰	۲
۹	ازبکستان	۹۱.۸	۵۱.۸ %	۲۱.۵۳	۹.۶۹ %	۸.۹۸	۱۶	۷
۱۰	گینه بیسائو	۹۰.۵	۴۸.۰ %	۹.۱۹	۱۴.۶۲ %	۱۴.۳۳	۳۳	۲۳
۱۱	تاجیکستان	۸۹.۴	۶۲.۶ %	۳.۳۶	۴۷.۳۷ %	۷.۲۹	۳۸	۲۷
۱۲	کنگو	۸۹.۱	۸۰.۱ %	۱.۷۵	۲۴.۲۷  %	۱۷.۸۵	۲	۱۰-
۱۳	شیلی	۸۸.۲	۵۸.۲ %	۴.۴۹	۱۷.۷۳ %	۶.۱۲	۲۷	۱۴
۱۴	نامبیا	۸۸.۱	۶۲.۱ %	۴.۸۱	۱۷.۶۱ %	۳.۸۸	۱۴	۰
۱۵	استرالیا	۸۸.۰	۵۹.۶ %	۶.۱۲	۹.۱۱ %	۸.۱۶	۳۶	۲۱
۱۶	بولیوی	۸۶.۹	۴۵.۲ %	۱۵.۹۷	۲.۵۷ %	۷.۰۷	۱۲	۴-
۱۷	آفریقای جنوبی	۸۶.۴	۴۵.۵ %	۸.۹۹	۹.۶۸ %	۲.۹۵	۳۷	۲۰
۱۸	تانزانیا	۸۵.۷	۵۲.۶ %	۱۲.۰۹	۲.۸۳ %	۳.۳۷	۵۱	۳۳
۱۹	نیجر	۸۵.۱	۶۳.۱ %	۲۷.۹۲	۲.۱۶ %	۰.۵۷	۳۱	۱۲
۲۰	پرو	۸۴.۸	۶۰.۲ %	۲.۵۴	۱۱.۹۱ %	۳.۹۴	۱۱	۹-
۲۱	سنگال	۸۲.۷	۲۵.۹ %	۷.۹۵	۳.۱۳ %	۳.۶۳	۱۸	۳-
۲۲	قزاقستان	۸۲.۳	۱۹.۳ %	۵.۱۱	۸.۳۱ %	۵.۹۷	۱۷	۵-
۲۳	ارمنستان	۸۱.۳	۵۲.۰ %	۲.۰۶	۴.۵۱ %	۵.۷۳	۲۶	۳
۲۴	سودان	۸۰.۵	۳۰.۴ %	۶.۳۷	۰.۶۰ %	۱۸.۹۰	۸	۱۶-
۲۵	روسیه	۸۰.۳	۱۹.۱ %	۸.۶۹	۳.۳۳ %	۱.۸۷	۲۳	۲-
۲۶	بوتسوانا	۸۰.۳	۹۰.۸ %	۱.۳۹	۱۷.۱۶ %	۰.۳۳	۲۵	۱-
۲۷	موزامبیک	۸۰.۱	۵۸.۲ %	۷.۹۱	۴.۶۵ %	۰.۰۸	۱۳	۱۴-
۲۸	گرجستان	۷۸.۲	۲۹.۷ %	۱۲.۲۰	۰.۶۵ %	۱.۱۹	۲۲	۶-
۲۹	نیکاراگوئه	۷۷.۹	۱۳.۰ %	۵.۸۸	۳.۰۹ %	۳.۴۵	۵۳	۲۴
۳۰	برزیل	۷۷.۷	۱۸.۶ %	۵.۰۹	۲.۶۵ %	۳.۰۹	۵۲	۲۲
۳۱	آفریقای مرکزی	۷۵.۹	۲۷.۸ %	۲۳.۸۶	۰.۴۲ %	۰.۳۶	۹۱	۶۰
۳۲	غنا	۷۵.۲	۴۱.۴ %	۰.۱۰	۶.۰۱ %	۸.۱۷	۱۵	۱۷-
۳۳	جمهوری دومنیکن	۷۴.۰۳	۱۹.۱ %	۲.۲۸	۲.۲۳ %	۲.۳۳	۴۸	۱۵
۳۴	کلمبیا	۷۴.۳	۲۴.۲ %	۶.۶۸	۰.۵۹ %	۰.۸۹	۱۹	۱۵-
۳۵	اوکراین	۷۳.۵	۱۱.۳ %	۱.۴۸	۴.۴۱ %	۳.۸۱	۴۶	۱۱
۳۶	اندونزی	۷۳.۳	۱۹.۲ %	۲.۰۹	۲.۶۲ %	۱.۱۱	۳۴	۲-
۳۷	سورینام	۷۳.۲	۸۴.۶ %	۱۷.۴۱	۳۶.۱۳ %	۰.۰۰	۱	۳۶-
۳۸	ساحل عاج	۷۲.۹	۹.۷ %	۳.۸۴	۱.۹۷ %	۲.۵۱	۲۹	۹-
۳۹	گینه	۷۱.۷	۸۸.۰ %	۱۵.۸۴	۱۶.۹۶ %	۰.۰۰	۵	۳۴-
۴۰	کوبا	۷۱.۶	۱۵.۵ %	۵.۶۰	۰.۸۷ %	۰.۴۲	۱۲۷	۸۷
۴۱	ایران	۷۱.۵	۷.۶ %	۲.۴۶	۲.۶۸ %	۲.۶۳	۰	دوره اول
۴۲	کانادا	۷۱.۲	۱۳.۲ %	۲.۲۳	۲.۲۱ %	۰.۹۷	۵۰	۸
۴۳	فیلیپین	۶۹.۸	۹.۰ %	۲.۸۹	۱.۰۳ %	۱.۰۸	۴۲	۱-
۴۴	فنلاند	۶۷.۰	۷.۱ %	۲.۱۲	۳.۲۸ %	۰.۲۱	۵۴	۱۰
۴۵	گابون	۶۶.۸	۱۳.۳ %	۶.۵۶	۰.۲۲ %	۰.۱۲	۴۰	۵-
۴۶	بلغارستان	۶۶.۸	۱۴.۹ %	۰.۷۳	۱.۸۴ %	۰.۵۷	۵۶	۱۰
۴۷	بحرین	۶۵.۳	۳۳.۳ %	۱۲.۹۷	۷.۶۱ %	۰.۰۰	۱۰۰	۵۳
۴۸	گویان	۶۴.۵	۳۰.۴ %	۲۳.۵۳ –	۲.۷۹ %	۱۶.۲۶	۲۰	۲۸-
۴۹	ماداگاسکار	۶۴.۴	۲۳.۷ %	۱۳.۲۶-	۲۹.۷۷ %	۱.۴۱	۴۷	۲-
۵۰	لائوس	۶۲.۹	۲۳.۳ %	۵.۸۲-	۴.۰۰	۴.۳۰	۴۹	۱-

توضیح: ایران در دوره‌های قبل از محاسبه MCI، رتبه‌بندی نشده بود؛ دلیل این امر، نامشخص بودن داده‌های موردنیاز برای محاسبه‌های متناظر با مقیاس‌ها بوده است. از دوره ششم محاسبه این شاخص، ایران وارد رتبه‌بندی‌ها شده و تا پایان سال میلادی ۲۰۲۲، در رده چهل و یکم قرار دارد.

اعداد برای ایران نشان از وابستگی نسبی کشور به صنعت معدن دارند. بخصوص، صادرات کم محصولات معدنی به کشورهای دیگر، دلیلی بر رتبه بالاتر کشور است. همچنین، کشور ما و GDP آن، بیشتر از هر چیزی به نفت و مشتقات آن وابسته است.

ارزش مالی محصولات معدنی در کشورهای مختلف

وقتی کشورها را تنها ازنظر ارزش محصولات فلزی و معدنی آن‌ها مقایسه کنیم، بالاترین رتبه‌ها به کشورها با درآمد بالا تعلق می‌گیرند. تنها ۷ کشور در ۲۰ کشور برتر ازنظر ارزش فروش محصولات فلزی و معدنی  کشورهایی با درآمد پائین یا متوسط هستند.

ایران نیز یکی از کشورهای این لیست است که ازنظر درآمدی جزء کشورها با درآمد متوسط است. به‌ویژه، موقعیت کشورهای جدول زیر، از منظر ارزش محصولات فلزی و معدنی، تغییر چندانی نکرده است؛ تنها کشورهای آلمان، کلمبیا و فیلیپین از رتبه‌بندی ۲۰تایی حذف شده‌اند و جایگاه خود را به فنلاند، ازبکستان و ایران داده‌اند.

همچنین، ۱۴ کشور از این ۲۰ کشور برتر، ارزش‌های کمتری را تولید کرده‌اند. دلیل اصلی این امر همه‌گیری کرونا و محدودیت‌های رفت‌وآمدی آن، بخصوص برای کشورهای شاخصی چون آمریکا و چین، بوده است. انتظار می‌رود این شرایط برای ۵ سال آینده برعکس شود و ارزش بازار محصولات فلزی و معدنی به‌شدت بالا رود.

رتبه‌بندی بر اساس ارزش محصولات	کشور	ارزش محصولات مواد معدنی فلزی و زغال‌سنگ (به میلیارد دلار)	موقعیت در دوره قبل	تفاوت رتبه‌بندی با دوره قبل	رتبه در ششمین رتبه‌بندی شاخص MCI
۱	چین	۲۱۷.۸	۱	۰	۷۹
۲	استرالیا	۱۲۱.۰	۲	۰	۱۵
۳	آمریکا	۵۵	۳	۰	۶۷
۴	روسیه	۴۹.۶	۵	۱	۲۵
۵	شیلی	۴۴.۸	۷	۲	۱۳
۶	برزیل	۳۸.۳	۶	۰	۳۰
۷	کانادا	۳۶.۳	۹	۲	۴۲
۸	آفریقای جنوبی	۳۲.۵	۸	۰	۱۷
۹	اندونزی	۲۷.۷	۴	۵-	۳۶
۱۰	پرو	۲۴.۰	۱۰	۰	۲۰
۱۱	هند	۲۱.۷	۱۱	۰	۶۶
۱۲	مکزیک	۱۷.۸	۱۴	۲	۵۵
۱۳	قزاقستان	۱۴.۲	۱۲	۱-	۲۲
۱۴	کنگو	۱۱.۸	۱۵	۱	۵۶
۱۵	فنلاند	۸.۹	۴۰	۲۵	۴۴
۱۶	اوکراین	۶.۹	۱۸	۲	۳۵
۱۷	زامبیا	۶.۵	۲۰	۳	۷
۱۸	ازبکستان	۵.۸	۲۳	۵	۹
۱۹	لهستان	۵.۶	۱۶	۳-	۷۷
۲۰	ایران	۵.۴	–	–	۴۱

با مقایسه رقم درآمدی بخش تولید نفت، حدود ۱۵ میلیارد، و درآمد ۵.۴ میلیارد دلاری از بخش فلزات معدنی و زغال‌سنگ، به تأثیر این منبع طبیعی پی می‌برید. بخصوص، با اضافه کردن درآمد گازی ایران، دلیل قرار گرفتن ایران در رده چهل و یکم از جدول شاخص MCI مشخص می‌گردد.

جمع‌بندی:

شاخص MCI برای ششمین بار در سال ۲۰۲۲ انتشار یافت. رده‌بندی‌ها و میزان وابستگی کشورها به بخش معدن، نسبت به دوره قبلی، تغییر چندانی نداشته است. به‌ویژه، اکثر کشورهایی که در رتبه‌های بالا قرار گرفتند، جزء کشورهای کم‌درآمد یا با درآمد پایین بودند.

بیشتر از ۶۴ درصد کشورهایی که در رده‌های بالا قرار دارند، به برنامه توسعه پایدار سازمان ملل پیوسته‌اند. بااین‌حال، میزان تغییر در شیوه و مقدار برداشت در کشورهای کم‌درآمد تغییر چندانی نکرده است و این کشورها همچنان وابستگی شدیدی به صنایع معدنی خود دارند.

درنهایت، وضعیت و داده‌های مرتبط با ایران برای اولین بار در این شاخص گنجانده شده‌اند تا ایران رتبه چهل و یکم را ازنظر وابستگی اقتصاد کشور به فعالیت‌های معدنی به خود اختصاص دهد. اگرچه رتبه ۴۱ عدد میانه‌ و نسبتاً مطلوبی است، اما وزنه سنگین نفت و گاز است که این رتبه را حاصل کرده و با نادیده گرفتن آن، ایران به رتبه‌های بسیار بالاتر می‌رود.

کلمات کلیدی:

محصولات فلزی و معدنی – شاخص مشارکت معدن – صنعت معدن

منابع:

https://www.icmm.com/en-gb/research/social-performance/2022/role-of-mining-in-national-economies