معدن‌کاوی یکی از خطرناک‌ترین مشاغل در ایران و در سطح جهان است. از صنایع معدنی بزرگ گرفته تا پروژه‌های کاوش و استخراج کوچک، معدن همیشه محیطی پر ریسک برای نیروی انسانی آن بوده است. درواقع، فعالیت‌های معدنی مملو از حوادث ناگهانی و قرار گرفتن در معرض بیماری‌های تنفسیِ مختص محیط و مواد معدنی است.
بیماری‌ها و خطرات بالقوه‌ای که معدنکاران ایرانی با آن مواجه هستند در درجه اول مربوط به استنشاق گردوغباری است که منجر به بروز بیماری‌های تنفسی موضعی و حاد می‌شود. عبارت تخصصیِ [۱]MDLD به‌طور ویژه به بیماری‌های ریوی‌ای می‌پردازد که محیط معدنی منشأ تشکیل آن‌ها است. مواد معدنی و باطله‌های همراه آن‌ها، بارگیری‌ها و تخلیه حجم‌های عظیم از مواد استخراجی، کار با مواد منفجره و …، ذرات خاک و مواد شیمیایی در هوا منتشر می‌کنند که پس از استنشاق توسط معدنکاران، سیستم تنفسی آن‌ها را هدف قرار می‌دهند.
داده‌های منتشرشده از طرف شرکت‌های معدنی، سازمان‌های محیط‌زیست و بنیادهای کارگری نشان از افزایش MDLDها در سال‌های اخیر دارند. باوجوداین، باور بر این است که این سطح از خطر و ریسک برای معدنکاران سال‌هاست که پابرجاست، با این تفاوت که در یک دهه گذشته سیستم‌های گزارش دهی و اندازه‌گیری بهبودیافته‌اند و همین امر باعث ایجاد جریان هوشیاری در بین جامعه معدن و سازمان‌ها و نهادهای مرتبط شده است.
از طرفی، تقاضای جهانی برای انواع مواد معدنی افزایش‌یافته و کشورها، به‌طور ویژه کشورهای درحال‌توسعه مانند ایران، وابستگی شدیدی به درآمدهای معدنی پیدا کرده‌اند. این وابستگی و وجود بازار فروش تشنه فلزات و مواد معدنی، بستری را برای تولید هرچه بیشتر این ذره‌های بیماری‌زا فراهم آورده است؛ بستری که همچنان، با درصد بالایی، از شیوه‌های سنتی استخراج معدن و رویکردهای خطرآفرین برای کشف، استخراج و فناوری مواد استفاده می‌کنند.
نگرانی‌های بهداشتی، بیماری‌ها و خطراتی که معدنکاران با آن مواجه هستند
مسائل بهداشتی معدنی مخاطره‌های شغلی‌ای هستند که در طول تاریخ استخراج معدن و در انواع مختلف وجود داشته‌اند. استخراج مدرن راه درازی را در توسعه و تحول استراتژیک در برداشت کانی‌های معدنی پیموده است، اما هنوز ریسک‌های این صنعت به آن نقطه کنترل و مدیریت بهینه نرسیده است. برعکس، معادن بزرگ‌تر، پرریسک‌تر و حادثه‌خیزتر شده‌اند.
در ادامه به مهم‌ترین گروه از بیماری‌ها و خطراتی که معدنکاران با آن‌ها مواجه هستند می‌پردازیم.
پنوموکونیوز
پنوموکونیوز گروهی از بیماری‌های تحدیدی ریوی هستند که در اثر تنفس انواع خاصی از ذرات گردوغبار و ورود آن‌ها به ریه‌ها و مجاری تنفسی ایجاد می‌شوند. ازآنجاکه غالب بیماران مبتلابه این دسته از بیماری‌ها در محیط‌های کاری، بخصوص معدنی، به آن دچار می‌شوند، آن را بیماری ریوی شغلی نیز می‌نامند. این بیماری‌ها معمولاً در یک فاصله زمانی طولانی رخ می‌دهند و متناظر با بازه طولانی ابتلا، یک بازه درمانی طولانی نیز دارند. مهم‌ترین بیماری‌های زیرمجموعه پنوموکونیوز عبارت‌اند از:
۱- پنوموکونیوز کارگران زغال‌سنگ
پنوموکونیوز کارگران زغال‌سنگ (CWP) که بیشتر با عنوان بیماری سیاه ریه شناخته می‌شود، وضعیتی است که در آن گردوغبار زغال‌سنگ که در طول سال‌های فعالیت معدنکار جذب ریه‌های وی شده است، زخم‌هایی را در ریه ایجاد می‌کند که در تنفس او اختلال شدیدی ایجاد می‌کند. متأسفانه بیماری CWP غالباً غیرقابل درمان است. باوجوداین، می‌توان با پوشیدن ماسک‌های استاندارد معدنی، یا محدود کردن زمان حضور در محیط‌های تولید این مواد، از بروز آن پیشگیری کرد. بسته به ترکیبات موجود در گردوغبار و مدت‌زمان استنشاق آن‌ها، علائم این بیماری متفاوت است.
وقتی غبار زغال‌سنگ توسط کارکنان معدن استنشاق می‌شوند، ذرات از طریق مجاری تنفسی به آلوئول‌ها (کیسه‌های هوایی) که در اعماق ریه قرار دارند نفوذ می‌کنند. پس از فرود آمدن ذرات گردوغبار و ته‌نشین شدن آن‌ها در ریه، بافت ریه تلاش می‌کند گردوغبار را از خود بزداید و این تلاش بدن برای خارج کردن ذرات از خود به التهاب ریوی می‌انجامد. در مواردی، التهاب به‌اندازه‌ای شدید است که باعث بروز زخم‌های ریوی می‌شود. مشکل اصلی در این بیماری، بروز علائم آن در مراحل جدی و خطرناک آن است. اگرچه درمان قطعی برای این بیماری وجود ندارد، اما شدت و عوارض جانبی آن قابل‌کنترل است.
تقریباً ۱۶ درصد از معدنکاران فعال در معادن زغال‌سنگ به این بیماری مبتلا می‌شوند. باوجود سال‌ها تحقیق و استفاده از فناوری‌های پیشگیرانه، این بیماری همچنان در حال گسترش در بین معدنکاران است. دلیل اصلی این امر، ارتقاء توان استخراج از معادن و تقاضای بالا برای زغال‌سنگ است.
۲- پنوموکونیوز با گردوغبار مخلوط
مشابه با CWP، پنوموکونیوز با گردوغبار مخلوط (MDP) وضعیتی است که به دلیل قرار گرفتن معدنکار در معرض طیف وسیعی از ذرات گردوغبار در بازه زمانی بلندمدت ایجاد می‌شود. در این بیماری، عنصر اصلی که با گردوغبار همراه می‌شود و ریه را موردحمله قرار می‌دهد سیلیس است. سیلیس به همراه گردوغبارها با فیبروژنیک پایین مثل آهن، سیلیکات و کربن ادغام می‌شود و در ذرات هوا معلق می‌شود.
این بیماری در افراد سیگاری یا مشاغل دیگری چون دندانپزشکی نیز مشاهده‌شده است، بااین‌حال مبدأ آن و خطرپذیرترین کانون در تناظر با آن، معادن هستند. درصد کشندگی این بیماری خطرناک در حدود ۱۹ درصد است.
۳- سیلیکوزیس
سومین نوع از انواع بیماری‌های زیرمجموعه پنوموکونیوز، بیماری سیلیکوزیس است؛ یک بیماری ریوی مزمن که در اثر استنشاق مقادیر زیادی از گردوغبار کریستال سیلیس، در بازه‌های زمانی طولانی، رخ می‌دهد. سیلیس یک ماده معدنی است که در کوارتز، ماسه و دیگر کانی‌های سنگی یافت می‌شود. مشابه با انواع قبلی، این بیماری نیز اختلالات شدیدی در سیستم تنفسی ایجاد می‌کند و تنفس بیمار را مختل می‌کند.
این ذرات وقتی به ریه می‌رسند، باعث ایجاد التهاب در آن می‌گردند و به‌تدریج باعث سخت شدن بافت ریه و بروز زخم‌های ریوی می‌شوند. علائم این بیماری نیز پس از سال‌ها بروز می‌کنند، درواقع بیشتر معدنکارانی که به این بیماری دچار می‌شوند در بازه‌های بازنشستگی یا در وجود فاصله‌های زمانی ماهانه یا سالانه از محیط معدن، علائم آن را احساس می‌کنند.
در بیشتر موارد، بیماری‌های این گروه با سرفه و دشواری در تنفس همراه‌اند و بیمار در بیشتر مواقع روز احساس خستگی می‌کند. در بیشتر موارد امکان درمان کامل وجود ندارد، چراکه ریه به‌گونه‌ای صدمه می‌بیند که مسیر بازگشت و ترمیم برای آن وجود ندارد.
آزبستوز
این بیماری از خانواده بیماری‌های ریوی است که در معادن شایع‌اند. آزبستور یک بیماری مزمن ریوی است که درنتیجه حضور طولانی‌مدت معدنکار در معرض الیاف آزبست موجود در هوا، ایجاد می‌شود. علاوه بر معدنکاران، این بیماری در لوله‌کش‌ها، برق‌کاران، جوشکاران و کارگران صنعت خودرو نیز شایع است. در سال‌های اخیر استفاده از آزبست در کشورهای مختلف به‌شدت کاهش یافته و همین امر باعث ایجاد سیری نزولی در بیماران مبتلا به آزبستوز شده است.
سرطان
مطمئناً ترسناک‌ترین بیماری این لیست، سرطان است. متأسفانه، سرطان‌های ریوی و پوستی از رایج‌ترین بیماری‌ها در بین معدنکاران هستند. به‌عنوان نمونه، قرار گرفتن در معرض آزبست می‌تواند به مزوتلیوما ختم شود؛ سرطانی که بر سلول‌های مزوتلیال، که بیشتر اندام‌های داخلی را می‌پوشانند، تأثیر بگذارد. این بیماری، به‌جای هدف قرار دادن خود ریه، بافت‌های پوششی آن را هدف قرار می‌دهد.
معدنکارانی که به بیماری‌های ریوی دچار می‌شوند، مستعد دچار آمدن به سرطان هستند چراکه ریه‌های آن‌ها، به‌ویژه، تخریب‌شده و سیستم دفاعی آن‌ها صدمه دیده است. سال‌ها کار در محیط معادن زیرزمینی باعث می‌شود نور کمتری به بدن معدنکاران برسد، زیرا ساعات روزانه را در معدن به سر می‌برند و پس از فراغت از کار با شب مواجه می‌شوند.
علاوه بر ریه و سیستم تنفسی، مواد معدنی چون مواد رادیواکتیو، گوگرد و فسفر نیز سرطان‌زا هستند و می‌توانند به بیماری‌هایی چون سرطان پوست منجر شوند. بیشتر این بیماری‌ها در زمان اکتشاف و به دلیل آگاهی کم و اطلاع‌رسانی ضعیف مجموعه معدن رخ می‌دهند.
مشکلات متناظر با انتشار مونوکسید کربن در معادن
وجود مونوکسید کربن یکی از رایج‌ترین مخاطره‌هایی است که کارکنان معدن در مواجه با آن بیمار می‌شوند. این گاز بی‌بو، بدون رنگ، بدون مزه نتیجه سوختن موادی چون بنزین، چوب، سوخت‌های دیزلی، کاغذ یا گازهای حاصل از جوشکاری است.
گازهایی مثل آمونیاک و کلر باعث ایجاد سوزش در پوست و چشم می‌شوند، اما مونوکسید کربن چنین هشداری را به قربانیان خود نمی‌دهد. این گاز عملکردی مشابه با سم‌ها دارد زیرا در فعالیت‌های شیمیایی بدن اختلال ایجاد می‌کند. CO به‌سادگی و از طریق ریه وارد خون می‌شود و به گلبول‌های قرمز می‌چسبد تا مانع اکسیژن‌رسانی آن‌ها شود.
اکثر تجهیزات بزرگ معدنی، مانند لودرها و مته‌های غول‌پیکر، با سوخت‌های فسیلی کار می‌کنند. در محیط‌های بسته معدن، مانند تونل‌های زیرزمینی معادن، فعالیت‌های این ماشین‌ها حجم زیادی از مونوکسید کربن را تولید می‌کند که معدنکاران را در خطر خفگی یا آسیب ریوی متأثر از استنشاق این گاز خطرناک قرار می‌دهد.
نحوه مدیریت بهداشتی و پیشگیری از بیماری‌های معدنی
اصلی‌ترین مسیر و کاربردی‌ترین آن در مدیریت و جلوگیری از بروز بیماری‌های پیشروی معدنکاران، پیشگیری همه‌جانبه است. پروتکل‌های بهداشتی، مانند زدن ماسک و آگاهی‌رسانی درباره مواد معدنی در معرض، باید در بالاترین سطح استرس سازمانی قرار بگیرد.
تقریباً تمام بیماری‌هایی که مختص معدن هستند یا به‌وفور در بین کارکنان آن یافت می‌شوند، غیرقابل درمان‌اند. باوجوداین، با محدود کردن شرایط خطرزا و کاهش زمان حضور در محیط‌های پر ریسک، تا مقیاس‌های قابل‌توجهی می‌توان از بروز این بیماری‌ها پیشگیری کرد.
مهم‌ترین فعالیت‌هایی که می‌توانند به مدیریت ریسک‌های سلامت کمک کنند
- برنامه‌ریزی و تحلیل اولیه از ریسک‌ها
- اولویت‌بندی ایمنی
- ایجاد تجهیزات حفاظت تنفسی برای خنثی کردن اثرات گردوغبار
- ایجاد حسگرهای تشخیص ذرات مضر در هوا
- فراهم کردن امکان انجام آزمایش‌های دوره‌ای از ریه‌های معدنکاران
- استفاده از تجهیزات و خودروهای الکتریکی
- استفاده از ماسک‌های تنفسی استاندارد در محیط‌هایی با حضور گردوغبار و گازهای خطرناک
- استفاده از سیستم مانیتورینگ هوشیار و هوشمند برای کمک‌رسانی سریع به معدنکاران با عوارض تنفسی ناگهانی در محیط معدن
- استفاده از حسگرهای الکترونیک در تشخیص میزان مونوکسید کربن موجود در فضای معدن
- انجام تحقیقات زمین‌شناسی اولیه به‌منظور اطلاع‌رسانی از وجود مواد رادیواکتیو یا دیگر مواد معدنی بیماری‌زا
- ایجاد کارگروه‌های تخصصی در تشخیص، پیشگیری و آگاهی‌رسانی در زمینه خطرهای متناظر با گردوغبارهای معدنی، مواد شیمیایی مضر و …
جمع‌بندی:
ایران یکی از بزرگ‌ترین صادرکنندگان مواد معدنی و از غنی‌ترین کشورها از منظر منابع معدنی طبیعی است. بنابراین، انتظار می‌رود تا سال‌ها حرفه معدن‌کاوی در ایران فعال و رو به رشد باشد. نیاز به اتخاذ رویکردهای بهداشتی به‌منظور حفظ سلامت نیروی انسانی و ایجاد محیط امن برای ورود نیروهای جدید از اصلی‌ترین بایست‌هایی است که تصمیم‌گیران این حوزه باید به آن توجه ویژه داشته باشند.
نیروی انسانی ماهر اصلی‌ترین محور در پیشبرد امور معدن است. کوچک‌ترین صدمه به این بازوی قدرتمند، علاوه بر عواقب اجتماعی و سیاسی، اقتصاد متناظر با استخراج معدن را نیز به‌شدت تحت تأثیر قرار می‌دهد. با اتخاذ یک برنامه‌ریزی بهداشتی و اجرای اصول و پروتکل‌های پیشگیرانه، می‌توان از بسیاری از مخاطرات جدی چون شیوع بیماری‌های تنفسی بین معدنکاران اجتناب کرد.
کلمات کلیدی:
بیماری‌های تنفسی – معدنکاران – استخراج معدن – شرکت‌های معدنی – ریوی – سیستم تنفسی – مونوکسید کربن
[۱] Mine Dust Lung Diseases
